بازخوانی حکمی مؤلفه‌های نظام سلوک عرفانی خواجۀ طوسی با محوریت کتاب اوصاف الاشراف

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دکتری حکمت متعالیه ، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 طلبه سطح سه، رشتۀ کلام، مدرسۀ علمیۀ عالی نواب، مشهد، ایران

چکیده

بی‌تردید خواجه نصیرالدین طوسی از نوادر و نوابغ علمی جهان اسلام است. این شخصیت برجسته درزمینۀ علوم مختلفی نظیر فلسفه، کلام، منطق، ریاضیات و نجوم صاحب‌نظر بوده است و نظریات علمی وی در مواضع متعددی جنبۀ ابداعی و تأسیسی دارد. در میان آثار علمی خواجه نصیرالدین طوسی، کتاب «اوصاف الاشراف» درزمینۀ عرفان و سیروسلوک عملی از جایگاه خاصی برخوردار است؛ چه اینکه خواجۀ طوسی که بیشتر به‌عنوان دانشمندی کلامی‌فلسفی شناخته می‌شود، در این کتاب در قامت عارفی مبرز ظاهر گشته و به‌نحوی نسبتاً مفصل به تبیین مقامات و منازل سیروسلوک در عرفان عملی می‌پردازد. به‌نحوی که می‌توان اثر او را در قالب یک نظام‌واره و الگوی عرفان عملی معرفی نمود. در این اثر، خواجه به معرفی یک نظام سلوکی عرفانی با مؤلفه‌های مشخص نظیر «نیت و تفکر»، «صدق»، «انابت»، «محبت»، «مراقبت و محاسبه»، «اخلاص»، «توحید» و... می‌پردازد. هدف نوشتار پیش رو آن است که ضمن تبیین هریک از مؤلفه‌های فوق، آن‌ها را در سنجۀ حکمت و برهان نیز بسنجد تا جنبۀ عقلانی و استدلالی این مؤلفه‌ها آشکار گردد و مشخص گردد که برخلاف برخی از دیدگاه‌ها، میان دستورالعمل‌های سلوکی و عرفانی با آموزه‌های عقلی تباین وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Jurisprudential Re-reading of the Components of Khwajah Nasir al-Din al-Tusi's System of Mystical Conduct focused on the Book Awṣāf al-Ashrāf

نویسندگان [English]

  • Saeed Famil Dardashti 1
  • Mehdi Akbari Ghuzhdi 2
1 Corresponding Author, PhD in Transcendent wisdom, Faculty of Theology, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
2 Level Three Student of Navvab Seminary, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Undoubtedly, Khwajah Nasir al-Din al-Tusi stands among the exceptional scientific geniuses of the Islamic world. This prominent figure was an authority in various sciences such as philosophy, theology, logic, mathematics, and astronomy, and his scientific theories often possess an innovative and foundational character. Among Khwajah Nasir al-Din al-Tusi's scientific works, the book Awṣāf al-Ashrāf holds a special position in the field of mysticism and practical spiritual wayfaring (suluk). Notably, Khwajah al-Tusi, who is primarily recognized as a theological-philosophical scholar, appears in this work as a distinguished mystic, expounding rather comprehensively on the stations and stages of the path in practical mysticism. Consequently, his work can be presented as a coherent system and model for practical mysticism. In this work, Khwajah al-Tusi introduces a system of mystical conduct with specific components such as "intention (niyyaht) and reflection (tafakkur)", "truthfulness" (ṣidq), "repentance/return to God" (inābah), "love" (maḥabbah), "vigilance (muraqabah) and self-examination (muḥāsabah)", "sincerity" (ikhlāṣ), "divine unity" (tawḥīd), and others. The aim of the present article is to elucidate each of these components and subsequently evaluate them against the criteria of philosophical wisdom (ḥikmah) and rational demonstration (burhān). This analysis seeks to reveal the rational and demonstrative aspects of these components, demonstrating that, contrary to certain perspectives, there is no inherent contradiction between practical-mystical instructions and rational teachings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khwajah Nasir al-Din al-Tusi
  • Awṣāf al-Ashrāf
  • Philosophical Wisdom and Rational Demonstration
  • Self-Examination and Spiritual Vigilance
  • Union of the the Act of Knowing
  • Knower
  • and the Known
  1. قرآن کریم
  2. تلمسانی، سلیمان بن علی. (1371ش). شرح منازل السائرین الى الحق المبین. قم: بی‌نا.
  3.  حسینی طهرانی، سیدمحمدحسین. (1386). رسالة لبّ اللباب. مشهد: انتشارات علامه طباطبایی.
  4. خمینی، سیدروح‌الله. (1376). مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
  5. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1981). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  6. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1422). شرح الهدایة الاثیریة. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  7. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1383). شرح اصول کافی، (تحقیق محمد خواجوی). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  8. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1417). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  9. صفا، ذبیح‌الله. (1369). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.
  10. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1394ق). نهایة الحکمة. قم: انتشارات امام‌خمینی.
  11. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1416). نهایة الحکمة. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
  12. طوسی، نصیرالدین. (1373). اوصاف الاشراف. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‌.
  13. فامیل دردشتی، سعید؛ حسن‌بیگی، مهرداد. (1403). «بازخوانی تحلیلی‌ـ‌نظری مؤلفه‌ها و راهبردهای نظام سلوکی میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) و تطبیق آن با اصول و مبانی حکمی و برهانی». آموزه‌های فلسفۀ اسلامی، 18 (33). 223ـ249. https://doi.org/10.30513/ipd.2024.5736.1492
  14. فیض کاشانى، محمد محسن. (1406ق). الوافی. اصفهان: کتابخانۀ امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام.
  15. قیصری، داود. (1376). شرح فصوص الحکم، (تصحیح سیدجلال آشتیانی). تهران: امیرکبیر.
  16. کازرونی، آسیه. (1386). «توضیح الاخلاق خلیفه سلطان تحریری از اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی». فرهنگ. شمارۀ 61 و 62، ص575-594.
  17. کربن، هانری. (1386). «ابسال به‌عنوان رمز مقام «آدمی» در عرفان؛ تأویل خواجه نصیرالدین طوسی از داستان سلامان و ابسال»، (ترجمۀ انشاءالله رحمتی). اطلاعات حکمت و معرفت. 2(11)، ص22-29.
  18. کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  19. محمودی، سیداحمد؛ حسینی، سعیدةالسادات؛ ملکوتی‌خواه، اسماعیل. (1399). «تأثیر قاعدۀ حسن‌وقبح عقلی بر آرای اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی». پژوهش‌نامۀ اخلاق. 13(48)، 162-143. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22287264.1399.13.48.7.