صدور معلولات از علت نخستین و مدل‌سازی آن با استفاده از مفهوم تابع در ریاضی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه آموزشی فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استادیار، گروه آموزشی فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 دانشیار، گروه آموزشی فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

این مسئله که کثرت مشهود در جهان چگونه از علت نخستین ایجاد شده، در کلام اندیشمندان موحد به‌ویژه فیلسوفان و متکلمان اسلامی محل مناقشه و تضارب آراء بوده است. مسئلۀ محوری این بحث نیز قاعدۀ الواحد است که اختلاف آرای بسیاری درمورد صحت و همچنین تفاسیر آن مشاهده می‌شود. در این نوشتار به روش تحلیلی‌توصیفی ابتدا به نقد برخی اقوال در این مسئله پرداخته شده و در ادامه به‌منظور دست‌یابی به تبیین صحیح ایجاد کثرت، ابتدا مدعای اصل سنخیت بررسی و اثبات می‌شود که برخلاف برخی اقوال نباید از این اصل در اثبات قاعدۀ الواحد استفاده کرد، بلکه این قاعده را می‌توان با دقت در تعریف علت تامه اثبات کرد. پس از اثبات این مطلب که طبق تقریر صحیح قاعدۀ الواحد هر علتِ تامۀ واحدی معلول واحدی دارد، نحوۀ ایجاد کثرت در معلولات را می‌توان به شیوه‌ای شبیه به بیان خواجه نصیرالدین طوسی در شرح اشارات تبیین کرد که هم قاعدۀ الواحد نقض نشود و هم اشکالات مخالفان این قاعده وارد نباشد. در نوشتار حاضر برای درک ساده‌تر این مسئله با اثبات اینکه رابطۀ علیت مصداقی از «تابع» در ریاضیات است، صدور کثرت از علت نخستین، مدل‌سازی و در خاتمه مزایای این مدل‌سازی بیان می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Emanation of Effects from the First Cause and Its Modeling Using the Concept of Function in Mathematics

نویسندگان [English]

  • Mohammad Kamyabinejad 1
  • A'zam Irajinia 2
  • Abbas Javareshkian 3
1 Corresponding Author, Master's Student in Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology and Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Assistant Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology and Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3 Associate Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology and Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The question of how the multiplicity observed in the world emanates from the First Cause has been a subject of contention and diverse opinions among monotheistic thinkers, particularly Islamic philosophers and theologians. The central issue in this discussion is the Rule of the One (qā'ideh al-wāḥid), which has led to numerous disagreements regarding its validity and interpretations. In this article, using an analytical-descriptive method, some opinions on this issue are first critiqued. Subsequently, to achieve a correct explanation of the creation of multiplicity, the claim of the Principle of Similarity is examined and proven, showing that, contrary to some views, this principle should not be used to prove the Rule of the One (qā'ideh al-wāḥid); rather, the rule can be established by carefully defining the complete cause (illat tāmmeh). After proving that, according to the correct formulation of the qā'ideh al-wāḥid, every single complete cause has a single effect, the manner of creating multiplicity in effects can be explained in a way similar to Khāja Naṣīr's exposition in Sharḥ al-Ishārāt, such that the qā'ideh al-wāḥid is not violated, and the objections of its opponents are not applicable. In the present article, to simplify the understanding of this issue, by proving that the causal relationship is an instance of the function in mathematics, the emanation of multiplicity from the First Cause is modeled, and finally, the advantages of this modeling are stated.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Principle of Similarity
  • Rule of the One (qāʿideh al-wāḥid)
  • First Cause
  • Function
  • Modeling
  1. آزادگان، علیرضا؛ عظیمی، احمد، (1399). بررسی آراء صدرالمتألهین پیرامون نحوۀ پیدایش کثرات از واحد متعال با تکیه بر نقد قاعدۀ الواحد. دوفصلنامۀ علمی حکمت صدرایی، 8 (2)، 11-35.
  2. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1401). اشارات و تنبیهات، (ترجمه و شرح حسن ملکشاهی). تهران: سروش.
  3. ابن‌عربی، محمد علی. (1397). فتوحات مکیة: معارف باب 1 تا 4، (مقدمه، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی). تهران: مولی.
  4. استیوارت، ایان، (1365). مبانی ریاضیات، (ترجمۀ محمدمهدی ابراهیمی). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  5. اسوچنیکو، گنادی الکساندرویچ. (1358). مسئلۀ علیت و رابطۀ حالت‌ها در فیزیک، (ترجمۀ منصور شریف‌زاده). بی‌جا: پویا.
  6. توماس، جورج؛ فینی، راس. (1380). حساب دیفرانسیل و انتگرال و هندسۀ تحلیلی، (ترجمۀ مهدی بهزاد، سیامک کاظمی و علی کافی). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  7. جوادی آملی، عبدالله. (1393). رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، (تنظیم و تدوین حمید پارسانیا). قم: اسراء.
  8. جوارشکیان، عباس. (1382). منظری نو از ساختار تشکیکی هستی در حکمت متعالیه. حکمت متعالیه و فلسفۀ معاصر جهان، در: مجموعۀ مقالات همایش بزرگداشت حکیم صدرالمتألهین (اول خرداد 1381). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  9. حیدرپور، احمد؛ فیاضی، غلامرضا. (1396). تحلیل و ارزیابی قاعدۀ الواحد در حکمت متعالیه. فصلنامۀ علمی پژوهشی حکمت متعالیه، 4(4)، 77-101.
  10. خادمی، حمیدرضا؛ عسگری، مهدی. (1396). بررسی پیشینۀ یونانی قاعدۀ الواحد و چگونگی انتقال و نقد آن در فلسفۀ اسلامی. دوفصلنامۀ عمی و پژوهشی الهیات تطبیقی، 8(18)، 55-96.
  11. خادمی، عین‌الله. (1380). علیت از دیدگاه فیلسوفان مسلمان و فیلسوفان تجربه‌گرا. قم: بوستان کتاب.
  12. سهروردی، شهاب‌الدین. (1392). حکمة الاشراق، (ترجمۀ فتحعلی اکبری). تهران: علم.
  13. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1368). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. قم: مکتبة المصطفوی.
  14. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1398). شواهد الربوبیة، (به قلم جواد مصلح). قم: سروش.
  15. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (13۶۴). اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: صدرا.
  16. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (137۴). المیزان فی تفسیر القرآن، (ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی). قم: انتشارات اسلامی.
  17. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1398). نهایة الحکمة، (ترجمه و شرح علی شیروانی). قم: بوستان کتاب.
  18. طوسی، نصیرالدین محمد بن محمد. (1386). شرح الإشارات و التنبیهات. قم: بوستان کتاب.
  19. عباسی، علی؛ حیدری، جلال. (۱۴۰۱). بررسی نحوۀ صدور کثرت از وحدت از دیدگاه ملاصدرا. فصلنامۀ علمی پژوهشی حکمت اسلامی، 9(۴)، 97-11۴.
  20. قدردان قراملکی، محمدحسن. (1375). اصل علیت در فلسفه و کلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  21. مصباح یزدی، محمدتقی. (1382). آموزش فلسفه. تهران: امیرکبیر.
  22. ملائی، محمد؛ فهیم، محسن؛ جعفری اشکاوندی، مجتبی. (1400). پیدایش کثرات از واحد از منظر آکوئیناس و ملاصدرا. نشریۀ علمی آینۀ معرفت، دانشگاه شهید بهشتی، 20(66)، 23-44.‌‌‌ https://doi.org/10.52547/jipt.2021.213177.0