ارزیابی قرائت‌های نظریه عینیت صفات با ذات الهی با تأکید بر رویکرد صدرایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه اسلامی جامعة المصطفی العالمیه

2 استادیار دانشکده فنی شریعتی

چکیده

اتصاف ذات الهی به صفات ثبوتی حقیقی و نحوه سازگاری آن با بساطت ذات، مهم‌ترین چالشی است که از گذشته دور، کانون بررسی الهی‌دانان ادیان ابراهیمی بوده، در پاسخ آن، دیدگاه‌هایی نظیر «زیادت صفات بر ذات»، «نیابت ذات از صفات» و «عینیت صفات حقیقی با ذات» مطرح شده است. دیدگاه اخیر که مورد پذیرش اندیشوران زیادی در الهیات یهودی، مسیحی و اسلامی قرار گرفته، همواره در هاله‌ای از ابهام بوده و تفسیرهای مختلفی برایش ذکر شده است که جستار حاضر به تقریر و ارزیابی مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازد. از رهگذر این جستار آشکار می‌شود که صدرالمتألهین با بهره‌گیری از مبانی حکمت متعالیه به ویژه نحوه تحقق مفاهیم فلسفی و اندماجی‌انگاری آن‌ها در ذات، تفسیر ژرفی از این نظریه ارائه نموده که ضمن پذیرش تغایر مفهومی صفات و ذات و نفی سلبی‌انگاری صفات ثبوتی، آن‌ها را به عین وجود ذات و با حیثیت اندماجی آن موجود می‌داند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluation of Readings of the Theory of Objectivity of Attributes with the Sprit with Emphasis on Ṣadrā’s Approach

نویسندگان [English]

  • Muhammad Ali Ismaili 1
  • Mehri Changi Ashtiani 2
1 PhD student in Islamic Philosophy
2 Assistant professor at Shariati Technical College
چکیده [English]

The most important challenge that has long been the focus of the theologians of the Abrahamic religions is the qualification (attribution) of the Sprit to the real positive attributes and how it is compatible with the simplicity of the essence in response to such views as “abundance of attributes over essence”, “deputyship of essence from attributes” and “objectivity of real attributes with essence” has been raised. The recent view, which has been accepted by many thinkers in Jewish, Christian and Islamic theology, has always been in a state of ambiguity, and various interpretations have been mentioned for it, the present of which deals with the interpretation and evaluation of the most important ones. It becomes clear through this article, that Ṣadr-ol-Mote'allehin, using the principles of transcendent wisdom (Ḥikmat al-muta'aliya), especially the realization of philosophical concepts and their state of joining closely in essence (Arabic: اندماج), has provided a profound interpretation of this theory, while accepting the conceptual change of attributes and essence and denying the negative representation of positive attributes knows them as the very existence of essence and its incorporation mode.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Objectivity of attributes with essence
  • Abundance of attributes over essence
  • Deputyship of essence from attributes
  • Real attributes
آمدی، سیف‌الدین علی بن محمد، غایة المرام فی علم الکلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413 ق.
آملی، سیدحیدر، نقد النقود فی معرفة الوجود، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1368 ش.
ابن سینا، حسین بن عبداللّٰه، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق. (الف)
همو، الشفاء، الالهیات، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق. (ب)
همو، الشفاء، المنطق، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق. (ج)
همو، المباحثات، قم، بیدار، 1371 ش.
همو، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبداللّٰه نورانی، تهران، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران، 1363 ش.
ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، قم، انوار الهدی، 1427 ق.
همو، قواعد المرام فی علم الکلام، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1406 ق.
ابن میمون قرطبی اندلسی، موسی، دلالة الحائرین، تحقیق حسین اتای، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیة، 1972 م.
اسماعیلی، محمدعلی، شرح رساله طلب و اراده امام خمینی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1396 ش.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، اللمع فی الردّ علی اهل الزیغ و البدع، قاهره، المکتبة الازهریه، بی‌تا.
همو، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ سوم، آلمان، فرانس شتاینر، 1400 ق.
افلوطین، دوره آثار فلوطین، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، 1366 ش.
ایلخانی، محمد، تاریخ فلسفه در قرون وسطی و رنسانس، تهران، سمت، 1396 ش.
بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1375 ش.
تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر، شرح المقاصد، مقدمه و تحقیق و تعلیق عبدالرحمن عمیره، قم، الشریف الرضی، 1409 ق.
توکلی، نسرین، و محمدعلی اسماعیلی، «تفسیر معقولات ثانی فلسفی در اندیشه صدرالمتألهین و شهید صدر»، فصلنامه معرفت فلسفی، سال هجدهم، شماره 2 (پیاپی 70)، زمستان 1399 ش.
جرجانی، میرسیدشریف علی بن محمد، شرح المواقف للقاضی عضدالدین عبدالرحمن الایجی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419 ق.
جوادی آملی، عبداللّٰه، رحیق مختوم، چاپ سوم، قم، اسراء، 1386 ش.
جوینی، امام‌الحرمین عبدالملک بن عبداللّٰه، الشامل فی اصول الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420 ق.
همو، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416 ق.
حسینی طهرانی، سیدهاشم، توضیح المراد (تعلیقة علی شرح تجرید الاعتقاد)، چاپ سوم، تهران، مفید، 1365 ش.
حفنی، عبدالمنعم، موسوعة فلاسفة و متصوفة الیهودیة، بی‌جا، مکتبة مدبولی، بی‌تا.
دوانی، جلال‌الدین محمد، سبع رسائل؛ رسالة اثبات الواجب الجدیده، تقدیم تحقیق و تعلیق سیداحمد تویسرکانی، تهران، میراث مکتوب، 1381 ش.
رامین، فرح، و مریم سیفعلی‌پور، «مفاهیم کلی در فلسفه سینوی و تأثیر آن بر فلسفه قرون وسطی»، آموزه‌های فلسفه اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دوره پانزدهم، شماره 27، پاییز و زمستان 1399 ش.
سعدیا الفیومی، سعید بن یوسف، کتاب الامانات و الاعتقادات، بر اساس نسخه اصلی کتاب در کتابخانه دانشگاه کالیفورنیا در آمریکا، 1880 م.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه هانری کربن و سیدحسین نصر و نجفقلی حبیبی، چاپ دوم، تهران، مٶسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375 ش.
سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1405 ق.
همو، النافع یوم الحشر فی شر الباب الحادی عشر، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، 1365 ش.
شرباک، دن کوهن، فلسفه یهودی در قرون وسطی، ترجمه علی‌رضا نقدعلی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1383 ش.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ سوم، قم، الشریف الرضی، 1364 ش.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981 م.
همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، چاپ دوم، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی، 1360 ش.
همو، شرح اصول الکافی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383 ش.
صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، الاعتقادات، چاپ دوم، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1414 ق.
همو، التوحید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1398 ق.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، مجموعة رسائل العلامة الطباطبائی، تحقیق صباح الربیعی، قم، فدک، 2007 م.
همو، نهایة الحکمه، تصحیح و تعلیق غلامرضا فیاضی، چاپ سوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1385 ش.
علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، الرسالة السعدیه، بیروت، دار الصفوه، 1413 ق.
همو، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تقدیم و تعلیق جعفر سبحانی، چاپ دوم، قم، مؤسسة الامام الصادق‰ ، 1382 ش.
همو، مناهج الیقین فی اصول الدین، تهران، دار الاسوه، 1415 ق.
فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر؛ مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
همو، لوامع البینات؛ شرح اسماء اللّٰه تعالی و الصفات، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، 1406 ق.
قاضی سعید قمی، محمد بن محمد مفید، شرح توحید الصدوق، تصحیح و تعلیق نجفقلی حبیبی، چاپ دوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1386 ش.
قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود کازرونی، شرح حکمة الاشراق، تصحیح مهدی محقق و عبداللّٰه نورانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383 ش.
کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه سیدجلال‌الدین مجتبوی، چاپ سوم، تهران، سروش، 1375 ش.
کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
لین، تونی، تاریخ تفکر مسیحی، ترجمه روبرت آسریان، تهران، جهان کتاب، 1380 ش.
مازندرانی، محمدصالح، شرح اصول الکافی، تصحیح و تعلیق میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الاسلامیه، 1382 ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارŒ ، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1362 ش.
همو، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404 ق.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413 ق.
نراقی، محمدمهدی بن ابی‌ذر، جامع الافکار و ناقد الانظار، تهران، حکمت، 1423 ق.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، چاپ دوم، بیروت، دار الاضواء، 1405 ق.
همو، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
ولفسن، هری اوسترین، بازتاب‌های کلام اسلامی در فلسفه یهودی، ترجمه علی شهبازی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1387 ش.
یزدان‌پناه، سید یداللّٰه، حکمت اشراق، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389 ش.