بررسی تطبیقی فناء فی اللّٰه از منظر ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد فلسفه دین، دانشگاه باقر العلوم(ع)

2 دانشیار گروه فلسفه دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

3 استادیار گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مسائل در حیطۀ قوس صعود، مباحث مربوط به انتهای قوس صعود و مسئله فناء فی اللّٰه است. در مقاله پیش رو به بررسی تطبیقی این مسئله از منظر سردمداران سه مکتب مهم فلسفه اسلامی یعنی ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا می‌پردازیم. دو مبحث حرکت جوهری نفس و اتحاد ـ چه اتحاد عاقل و معقول و چه اتحاد نفس با عقل فعال‌ـ ، به عنوان بنیادی‌ترین اصول مٶثر در کیفیت تبیین و ترسیم فناء فی اللّٰه به حساب می‌آیند. برای ابن سینا به خاطر نفی حرکت جوهری نفس و نفی اتحاد و همین طور عدم صراحت در عبارات عرفانی‌اش، نمی‌توان قول به فنای حقیقی را قائل شد. همین طور سهروردی مبانی مشابهی با ابن سینا دارد و با عدم قول صریح به حرکت جوهری نفس و با نفی اتحاد، معنایی خاص و غیر حقیقی از فنا را ارائه می‌دهد و آن را به شدت توجه انسان پاک و طاهر به مبادی عالیه و دست دادن یک حالت روحانیه با جذبه شدید و حالت استغراق معنا می‌کند. اما ملاصدرا با داشتن مبانی و اصول خاص خود ـ از جمله اثبات حرکت جوهری نفس و پذیرش اتحادـ ، فنا را به صورت حقیقی می‌پذیرد و به علاوه، نقطۀ پایانی قوس صعود را چیزی بالاتر از دیدگاه ابن سینا و سهروردی می‌داند و به فنای حقیقی فی اللّٰه قائل است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Annihilation from the Perspective of Ibn Sina, Suhrawardī and Mullā Ṣadrā

نویسندگان [English]

  • Amin Dehghani 1
  • Hassan Moalemi 2
  • Masoud Ismaili 3
1 Master of Philosophy of Religion
2 Associate professor at Baqir al-Olum University
3 Assistant Professor, Department of Philosophy. Research Institute of Islamic Culture & Thought
چکیده [English]

One of the most important and fundamental issues in the field of ascending act of creation (arc of ascent) is the issues related to the end of the ascension arc and the issue of annihilation in God. In the present article, we will make a comparative study of this issue from the perspective of the leaders of the three important schools of Islamic philosophy, namely Ibn Sina, Suhrawardī and Mullā Ṣadrā. The two issues of the substantial motion of the soul and unity (whether the identity of subject and object or the union of the soul with the active intellect) are considered as the most fundamental principles influencing the quality of explaining and drawing annihilation in God. It cannot be considered true annihilation for Ibn Sina; because of the negation of the substantial motion of the soul and the negation of unity (unification), as well as the implicitness of its mystical expressions. Similarly, Suhrawardī has similar principles to Ibn Sina, and by not explicitly believing in the substantial motion of the soul and by denying unity, offers a special and unreal meaning of annihilation, and means it as the intense attention of a pure man to the supreme principles and the loss of a spiritual state with intense passion and a state of immersion (absorption). But Mullā Ṣadrā, with his own basics and principles (including proving the substantial motion of the soul and accepting unity), accepts annihilation in a real way and, in addition, considers the end point of the ascending act of creation (arc of ascent) to be something higher than the view of Ibn Sina and Suhrawardī and believes in the real annihilation in God.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Annihilation
  • Annihilation in God
  • Anthropology
  • Unity (unification)
  • Ibn Sina
  • Suhrawardī
  • Mullā Ṣadrā

مراجع

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، الاشارات و التنبیهات، شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
همو، الالهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1418 ق.
همو، التعلیقات، چاپ چهارم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379 ش.
همو، الشفاء، الطبیعیات، قم، ذوی القربی، 1430 ق.
همو، المباحثات، تحقیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1371 ش.
همو، النجاة، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1379 ش.
همو، النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375 ش.
جوادی آملی، عبداللّٰه، تحریر ایقاظ النائمین، قم، اسراء، 1394 ش.
حسن‌زاده آملی، حسن، دروس معرفت نفس، قم، الف لام میم، 1392 ش.
همو، وحدت از دیدگاه عارف و حکیم، قم، تشیع، 1386 ش.
همو، هزار و یک کلمه، قم، بوستان کتاب، 1375 ش.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق؛ ج1 (التلویحات، المطارحات، المقاومات)، ج2 (حکمة الاشراق)، ج3 (هیاکل نور، یزدان شناخت، صفیر سیمرغ)، ج4 (اللمحات، کلمة التصوف)، چاپ سوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380 ش.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اتحاد العاقل و المعقول، در: مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، 1375 ش.
همو، اجوبة المسائل، در: مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، 1375 ش.
همو، الحاشیة علی الهیات الشفاء، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382 ش.
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، چاپ چهارم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1410 ق.
همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، بیروت، مٶسسة التاریخ العربی، بی‌تا.
همو، الفرائد، در: مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، 1375 ش.
همو، المبدأ و المعاد، مقدمه و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1380 ش.
همو، المشاعر، تحقیق و تصحیح هانری کربن، تهران، طهوری، 1426 ق.
همو، الواردات القلبیه، در: مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، 1375 ش.
همو، ایقاظ النائمین، تهران، مٶسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363 ش.
همو، تعلیقه بر شرح حکمة الاشراق، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382 ش.
همو، تفسیر القرآن الکریم، قم، بیدار، 1366 ش.
همو، شرح اصول الکافی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383 ش.
همو، مفاتیح الغیب، بیروت، مٶسسة التاریخ العربی، 1419 ق.
عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرائی، قم، مٶسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391 ش.
مدرس آشتیانی، میرزامهدی، تعلیقه بر شرح منظومه حکمت سبزواری، چاپ سوم، تهران، دانشگاه تهران، 1372 ش.
مصباح یزدی، محمدتقی، تعلیقة علی نهایة الحکمه، قم، در راه حق، 1405 ق.
معلمی، حسن، نفس و روح در فلسفه اسلامی و آیات و روایات، چاپ دوم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1396 ش.
یزدان‌پناه، سید یداللّٰه، حکمت اشراق، چاپ دوم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392 ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار