تحلیل و بررسی ادله قرآنی بر تجرد نفس با تأکید بر تفاسیر روایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد فلسفه اسلامی، جامعة الزهرا، قم، ایران

2 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

مسئلۀ تجرد نفس به دلیل نقش مبنایی که در مباحث فلسفی مانند انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی، فرجام‌شناسی و... دارد، همواره مورد توجه اندیشمندان مسلمان و فیلسوفان بوده است.
مسئله پژوهش حاضر این است که آیا بحث تجرد نفس با دیدگاه قرآن هماهنگ می‌باشد؟ این نوشتار با بررسی تفاسیر آیاتی که به آن‌ها برای تجرد نفس استناد شده و همچنین روایاتی که ذیل این آیات وارد شده است، به تبیین دیدگاه قرآن در تجرد نفس با تأکید بر تفاسیر روایی پرداخته است. به چهار دسته از آیات بر تجرد نفس استناد شده است: نخست، آیاتی که خلقت نفوس را بیان می‌کنند. دسته دوم، آیاتی که به نسبت نفوس با پروردگار اشاره دارند. دسته سوم، آیات ناظر به افعال جوانحی به ویژه آیاتی که بر ادراک و مراتب آن دلالت دارند. دسته چهارم، آیات مربوط به برزخ و قیامت که تصریح دارند پس از مرگ و نابودی جسم، حقیقت انسان توسط فرشتگان الهی استیفا شده، باقی است و مشاهداتی دارد. بسیاری از روایات هم مؤید تجرد نفس می‌باشند. مواردی هم که ظاهر روایات با تجرد نفس منافات دارد، به جهت دلایل قطعی و مستند قابل توجیه و تأویل است. این مقاله با روش اسنادی ـ کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به این مهم پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of Quranic Arguments on the Abstraction of the Soul on with Emphasis on Narrative Interpretations (Exegeses)

نویسندگان [English]

  • Ṣaḥebeh Ashouri 1
  • Zohreh Borghei 2
1 Master of Islamic Philosophy
2 Assistant professor at University of Qom
چکیده [English]

The issue of the abstraction of the soul has always been considered by Muslim thinkers and philosophers due to its fundamental role in philosophical topics such as anthropology, epistemology, teleology, etc. The question of the present study is whether the discussion of the abstraction of the soul is in line with the view of the Qur'an? This article examines the interpretations (exegeses) of the verses cited for abstraction as well as the narrations included in these verses, explaining the Qur'an’s view on abstraction by emphasizing narrative interpretations. Four categories of verses have been cited on the abstraction of the soul: First, the verses that express the creation of the Souls. The second category of verses that refer to the relationship between the Souls and God. The third category of verses refers to inner actions, especially verses that indicate its perception and levels. The fourth group of verses related to purgatory and resurrection, which state that after death and the destruction of the body, the truth of man, taken away (cause to death) by the divine angels, remains and has observations. Many narrations also confirm the abstraction of the soul. The cases in which the appearance of the narrations contradicts the abstraction of the soul can be justified and interpreted for definite and documented reasons. This article deals with this issue with a documentary-library method and with a descriptive-analytical approach.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Soul
  • Abstraction
  • Quran
  • Narrative interpretations (exegeses)
آملی، سیدحیدر بن علی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضمّ فی تأویل کتاب اللّٰه العزیز المحکم، چاپ سوم، قم، نور علی نور، 1422 ق.
ابن‌سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، الاشارات و التنبیهات، شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
همو، الشفاء، تصحیح سعید زائد، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
همو، رسالۀ نفس، مقدمه و حواشی و تصحیح موسی عمید، همدان، دانشگاه بوعلی سینا، 1383 ش.
ارسطو، درباره نفس، ترجمه و تعلیقات و حواشی علیمراد داوری، تهران، حکمت، 1378 ش.
امام عسکری‰ ، حسن بن علی، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری‰ ، قم، مدرسه امام مهدی، 1409 ق.
امین، سیده نصرت، مخزن العرفان فی علوم القرآن، بی‌جا، بی‌تا.
انصاری شیرازی، یحیی، دروس شرح منظومه، قم، بوستان کتاب، 1385 ش.
جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم تفسیر قرآن کریم، چاپ پنجم، قم، اسراء، 1389 ش.
همو، صورت و سیرت انسان در قرآن، چاپ ششم، قم، اسراء، 1388 ش.
همو، ولایت فقیه، قم، اسراء، 1378 ش.
حسن‌زاده آملی، حسن، دروس معرفت نفس، قم، الف لام میم، 1381 ش.
حسینی بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مٶسسة البعثه، 1374 ش.
حسینی همدانی، سیدمحمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران، کتاب‌فروشی لطفی، 1404 ق.
حلّی، شیخ عزّالدین حسن به سلیمان، مختصر البصائر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1421 ق.
سبزواری، ملاهادی بن مهدی، اسرار الحکم فی المفتتح و المختتم، تصحیح کریم فیضی، قم، مطبوعات دینی، 1383 ش.
همو، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، 1369 ش.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش، حکمة الاشراق، تصحیح هانری کربن، چاپ دوم، تهران، مٶسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1373 ش.
همو، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و سیدحسین نصر، چاپ دوم، تهران، مٶسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375 ش.
شریف لاهیجی، بهاءالدین محمد بن علی اشکوری دیلمی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، دفتر نشر داد، 1373 ش.
شعرانی، ابوالحسن، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، 1386 ش.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ سوم، قم، الشریف الرضی، 1364 ش.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسرار الآیات و انوار البینات، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه اسلامی،1360 ش.
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981 م.
همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی، 1360 ش.
همو، المبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354 ش.
همو، تفسیر القرآن الکریم، چاپ دوم، قم، بیدار، 1361 ش.
همو، کتاب المشاعر، ترجمه و مقدمه و تعلیقات فرانسوی هانری کربن، ترجمه فارسی بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، چاپ دوم، تهران، کتابخانه طهوری، 1363 ش.
همو، مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، مٶسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363 ش.
صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، التوحید، قم، جامعه مدرسین، 1398 ق.
همو، علل الشرائع، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1385 ش.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، الرسائل التوحیدیه (رسالة الوسائط)، بیروت، مٶسسة النعمان، 1999 م.
همو، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374 ش.
طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه احمد بهشتی، تهران، فراهانی، بی‌تا.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1415 ق.
عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود بن عیاش سَلَمی سمرقندی، تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه، 1380 ق.
فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر؛ مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
همو، النفس و الروح و شرح قواهما، تحقیق محمد صغیر معصومی، تهران، بی‌نا، 1406 ق.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدر، 1415 ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق سیدطیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1363 ق.
لطفی، محمدحسن، و رضا کاویانی، دوره آثار افلاطون، چاپ سوم، تهران، خوارزمی، 1380 ش.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، آسمان و جهان؛ ترجمه کتاب السماء و العالم، جلد چهاردهم بحارالانوار، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، تهران، اسلامیه، 1351 ش.
همو، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارŒ ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، بی‌تا.
مصباح یزدی، محمدتقی، به سوی خودسازی، چاپ دوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1384 ش.
همو، خداشناسی در قرآن، چاپ دوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390 ش.
همو، معارف قرآن، چاپ دوم، قم، در راه حق، 1368 ش.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، چاپ هفتم، تهران، صدرا، 1384 ش.
مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، ترجمه موسی دانش، قم، بوستان کتاب، 1378 ش.
منسوب به امام صادق‰ ، جعفر بن محمد، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه در تزکیه نفس و حقایق و معارف الهی، ترجمه و شرح حسن مصطفوی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360 ش.
موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، شرح چهل حدیث، چاپ پنجاه و هفتم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1393 ش.
همو، معاد از دیدگاه امام خمینی، چاپ هفتم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385 ش.