بررسی شیوۀ استفادۀ ملاصدرا از منابع مختلف و تبیین‌های قابل طرح در مورد آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

در این مقاله با دسته‌بندی شیوه‌های ارجاع‌دهی ملاصدرا، شواهدی از مشابهت عبارات وی با آثار دیگران آورده شده است که باعث مطرح شدن اتهام انتحال (سرقت علمی) به وی شده است. در این پژوهش کوشش شده است تا علل وقوع این اتفاق در آثار وی تبیین گردد. بدین‌منظور با روش تحلیلی ـ تاریخی، هفده تبیین مختلف در مورد علت اقتباس ملاصدرا از عبارات دیگران مطرح شده و مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند و نشان داده شده است که برخی از این تبیین‌ها پذیرفتنی نیستند. در ادامه، تبیین‌های قابل پذیرش به دو دستۀ تبیین‌های خاص و عام تقسیم شده‌اند. تبیین‌های خاص عبارت‌اند از: تلاش برای تألیف کتابی جامع؛ انتقال نظریات اهل سنت به کتاب‌های شیعیان؛ استفاده از مطالب دیگران جهت تبرک؛ تضمین و اقتباس عبارات مشهور. همچنین تبیین‌های عام عبارت‌اند از: رایج بودن نقل بدون مأخذ در متون فلسفی؛ نگاه ابزاری به حکمت نظری؛ اقتضای حفظ جنبۀ تعلیمی در بیان مباحث؛ تأیید نظرات خود از طریق ذکر سخنان دیگران؛ پرهیز از عبارت‌پردازی مجدد. بر این اساس، لزوماً تمامی عبارات موجود در آثار ملاصدرا به قلم خود وی نیستند و محققان باید در انتساب آن‌ها، با دقت بیشتری اظهارنظر نمایند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of Mullā Ṣadrā’s Method of Use of Various Sources and Explanations that Can Be Proposed about It

نویسندگان [English]

  • Saeed Anvari 1
  • Maryam Mahdavi Mazdeh 2
1 Associate professor at Allameh Tabataba'i University
2 Master of Philosophy & Islamic Theology, Allameh Tabatabai University
چکیده [English]

In this article, by categorizing the methods of referring Mullā Ṣadrā, evidence of the similarity of his statements with the works of others has been shown, which has led to the accusation of piracy (plagiarism). An attempt has been made in this research to explain the causes of this event in his works. For this purpose, with the analytical-historical method, seventeen different explanations about the reason for adapting Mullā Ṣadrā from the expressions of others have been proposed and evaluated and it has been shown that some of these explanations are not acceptable. Acceptable explanations were then divided into two categories of specific and general explanations. Specific explanations include: trying to write a comprehensive book, transmitting Sunni theories to Shiite books, and using other people’s contents to consecrate, guarantee, and adapt popular phrases. General explanations are also: the prevalence of unsourced quotations in philosophical texts, the instrumental view of theoretical wisdom, the need to maintain the didactic aspect in the expression of topics, the confirmation of one’s own opinions by quoting others, and the avoidance of phrase reprocessing. Accordingly, not all expressions in Mullā Ṣadrā’s works are necessarily his own, and researchers must be more careful in their attribution.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quotation
  • Piracy
  • Mullā Ṣadrā
  • Adaptation
  • Plagiarism
  • Sources of works
ابراهیمی دینانی، غلامحسین، نیایش فیلسوف (مجموعه مقالات)، تهران، علم، 1387 ش.
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، التعلیقات، تصحیح عبدالرحمن بدوی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
همو، نیروزیة؛ الرسائل فی الحکمة و الطبیعیات، قاهره، دار العرب، 1326 ق.
همو، الاشارات و التنبیهات، به همراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
اترک، حسین، «نظریۀ اخلاقی ملاصدرا»، فصلنامه آینه معرفت، دوره چهاردهم، شماره 39، تابستان 1393 ش.
اخوان‌الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء، بیروت، الدار الاسلامیه، 1412 ق.
ارنست، کارل، «تصوف و فلسفه از نظر ملاصدرا»، مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم صدرا، جلد اول، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378 ش.
اسلامی، سیدحسن، «کاستی‌های روشی در دفاع از ملاصدرا»، کتاب ماه فلسفه، شماره 67، فروردین 1392 ش.
همو، «ملاصدرا و معضل انتحال (بازسنجی دفاعیه‌ها)»، آینه پژوهش، دوره بیست و دوم، شماره 5 (پیاپی 131)، آذر و دی 1390 ش. (این مقاله در: مجله سمات، شماره 8 ، پاییز و زمستان 1391 ش.، مجدداً منتشر شده است.)
انواری، سعید و سیدحسین موسویان، «بررسی محتوایی تألیفات فیض کاشانی»، مقاله در: فیض‌پژوهی، تهران، خانه کتاب، 1392 ش.
اهری، عبدالقادر بن حمزة بن یاقوت، الاقطاب القطبیة و البلغة فی الحکمه، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انجمن فلسفه ایران، 1358ش.
برکت، محمد، یادداشت‌های ملاصدرا همراه با فهرست کتابخانۀ شخصی ملاصدرا، قم، بیدار، 1377 ش.
بلخی (مولوی)، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، تصحیح محمدعلی موحد، تهران، هرمس، 1396 ش.
ثبوت، اکبر، «دفاع از فیلسوف (فیلسوف مخالف تقلید و مقلدان مخالف او)»، کتاب ماه فلسفه، شماره 63، آذر 1391 ش.
جرجانی، ابوالمحاسن حسین بن حسن، تفسیر گازر؛ جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، تصحیح و تعلیق میرجلال‌الدین حسینی ارموی (محدث)، تهران، بی‌نا، 1337 ش.
جعفریان، رسول، «اندیشه‌های یک عالم شیعی در دولت صفوی (آیةاللّٰه علی‌نقی کمره‌ای)»، فصلنامه حکومت اسلامی، سال دوم، شماره 3، پاییز 1376 ش.
جوادی آملی، عبداللّٰه، تحریر ایقاظ النائمین، قم، اسراء، 1394 ش.
همو، رحیق مختوم، قم، اسراء، 1375 ش.
چیتیک، ویلیام، قلب فلسفه اسلامی (در جستجوی خودشناسی در تعالیم افضل‌الدین کاشانی)، ترجمه شهاب‌الدین عباسی، تهران، مروارید، 1390 ش.
حائری یزدی، مهدی، کاوش‌های عقل نظری، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1384 ش.
حسن‌زاده آملی، حسن، «عرفان و حکمت متعالیه»، دومین یادنامۀ علامه طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعاتی و تحقیقات فرهنگی، 1363 ش.
حلبی، علی‌اصغر، تاریخ فلاسفه ایرانی از آغاز اسلام تا امروز، تهران، زوار، 1381 ش.
خامنه‌ای، سیدمحمد، ملاصدرا (زندگی، شخصیت، مکتب)، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1394 ش.
خسروی، نغمه، تحقیق در منابع کتاب اسفار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی سیدحسین موسویان، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1382 ش.
خواجوی، محمد، دو صدرالدین (دو اوج شهود و اندیشه در جهان اسلام)، تهران، مولی، 1377 ش.
دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، عطار، 1371 ش.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، سیر تاریخی نقد ملاصدرا، تهران، هستی‌نما، 1386 ش.
رحیمیان، سعید، «صدرالمتألهین و اثولوجیا»، خردنامۀ صدرا، شمارۀ 25، پاییز 1380 ش.
رضانژاد، غلامحسین (نوشین)، حکیم سبزواری (زندگی، آثار، فلسفه)، تهران، سنایی، 1371 ش.
زراعت‌پیشه، محمود، حمل اولی و شایع؛ رهیافتی تاریخی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1393ش.
سبزواری، ملاهادی بن مهدی، اسرار الحکم، تصحیح کریم فیضی، قم، مطبوعات دینی، 1383 ش.
شمس‌الدین رازی، محمد بن قیس، المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح سیروس شمیسا، تهران، علم، 1388 ش.
شهرزوری، شمس‌الدین محمد، کنز الحکمة (تاریخ الحکماء)، ترجمه سیدضیاءالدین دُرّی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1389 ش.
شیروانی، علی، تحریر الاسفار، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1384 ش.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسرار الآیات، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360 ش. (الف)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج1، تعلیقات ملاهادی سبزواری، بیروت، دار المحجة البیضاء، 1432 ق.
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1383 ش. (الف)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج4، تصحیح و تحقیق و مقدمه مقصود محمدی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1383 ش. (ب)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج3، تصحیح و تحقیق و مقدمه مقصود محمدی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382 ش. (الف)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج5، تصحیح و تحقیق و مقدمه رضا محمدزاده، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381 ش. (الف)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج6، تصحیح و تحقیق و مقدمه احمد احمدی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381 ش. (ب)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج2و7، تصحیح و تحقیق و مقدمه مقصود محمدی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1380 ش.
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج8 ، تصحیح و تحقیق و مقدمه علی‌اکبر رشاد، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1383 ش. (ج)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، ج9، تصحیح و تحقیق و مقدمه رضا اکبریان، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382 ش. (ب)
همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، مقدمه و تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، 1360 ش. (ب)
همو، العرشیه، تصحیح غلامحسین آهنی، تهران، مولی، 1361 ش. (الف)
همو، المبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354 ش.
همو، ایقاظ النائمین، مقدمه و تصحیح محسن مؤیدی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1361 ش. (ب)
همو، تفسیر القرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم، بیدار، 1366 ش. (الف)
همو، تفسیر القرآن الکریم، تصحیح و تحقیق و مقدمه محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1366 ش. (ب)
همو، تفسیر آیۀ نور، تهران، مولی، 1389 ش.
همو، سه رسائل فلسفی (المسائل القدسیه)، مقدمه و تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1387 ش. (الف)
همو، سه رسائل فلسفی (متشابهات القرآن)، مقدمه و تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1387 ش. (ب)
همو، سه رسائل فلسفی، مقدمه و تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362 ش.
همو، شرح اصول کافی، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366 ش. (ج)
همو، شرح الهدایة الاثیریه، تصحیح محمد مصطفی فولادکار، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1422 ق.
همو، شرح و تعلیقۀ صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق و مقدمه نجفقلی حبیبی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382 ش. (ج)
همو، کسر اصنام الجاهلیه، تصحیح و تحقیق و مقدمه محسن جهانگیری، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381 ش. (ج)
همو، مجموعه رسائل فلسفی 3 (اکسیر العارفین فی معرفة طریق الحق و الیقین)، تصحیح و تحقیق و مقدمه و ترجمه سیدیحیی یثربی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1390 ش.
همو، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین (اتحاد العاقل و المعقول)، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، 1375 ش.
همو، مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق و مقدمه نجفقلی حبیبی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1386 ش.
صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفای متأخر (تحریر ثانی)، تهران، حکمت، 1381 ش.
صلواتی، عبداللّٰه، زیست‌جهان ملاصدرا، تهران، هرمس، 1396 ش.
عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، تهران ـ قم، سمت ـ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1394 ش.
عظیمی، مهدی، «ناسازوارۀ معدوم مطلق و گزاره‌های همتای آن»، فلسفه و کلام، شمارۀ 81 ، پاییز و زمستان 1387 ش.
عین‌القضات همدانی، عبداللّٰه بن محمد، تمهیدات، مقدمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق عفیف عسیران، تهران، اساطیر، 1392 ش.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، الحکمة فی مخلوقات اللّٰهU، مجموعه رسائل الامام الغزالی، باشراف مکتب البحوث و الدراسات، بیروت، دار الفکر، 1416 ق.
همو، القسطاس المستقیم (الموازین الخمسة للمعرفة فی القرآن)، تعلیق محمود بیجو، دمشق، المطبعة العالمیه، 1413 ق.
فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، چاپ دوم، قم، بیدار، 1411 ق.
همو، شرحی الاشارات (للخواجه نصیرالدین الطوسی و للامام فخرالدین الرازی)، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
فرامرز قراملکی، احد، روش‌شناسی فلسفۀ ملاصدرا، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1388 ش.
همو، مقدمه بر التنقیح فی علم المنطق، تصحیح غلامرضا یاسی‌پور، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1391 ش.
فرامرز قراملکی، احد، و محمدقائم عابدی، شرح مبسوط منطق اشارات: تعریف منطق، قم، مجنون، 1395 ش.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، انوار الحکمه، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1383 ش.
قونوی، صدرالدین محمد بن اسحاق، تبصرة المبتدی و تذکرة المنتهی، بخشی از کتاب: آفاق معرفت، تصحیح نجفقلی حبیبی، قم، بخشایش، 1381 ش.
قیصری رومی، محمد داوود، شرح فصوص الحکم، مقدمه و تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375 ش.
کاشانی، ابوالحسن، رسالة فی الوجود الذهنی، نسخۀ شمارۀ 16/3821، تصحیح رضا حصاری، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، در دست انتشار، 1006 ق.
کاشانی، افضل‌الدین محمد بن حسین، جاودان‌نامه؛ مصنفات افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی، تصحیح مجتبی مینوی و یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی، 1366 ش.
کاظمی فرد، زهرا، بررسی و تحلیل ملاصدرا از آراء فلاسفه، متکلمان و صوفیه پیرامون آیۀ نور، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، به راهنمایی حوران اکبرزاده، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی، 1399 ش.
لومبارد، اینگرید، «استفادۀ ملاصدرا از تعلیقات ابن سینا در اسفار»، مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم صدرا (ملاصدرا و مطالعات تطبیقی)، ج4، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378 ش.
محقق داماد، سیدمصطفی، «حکمت برتر صدرا، التقاط یا ابداع؟»، خردنامه صدرا، شمارۀ 30، زمستان 1381 ش.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (درس‌های اسفار ـ مبحث زمان)، ج12، تهران، صدرا، 1391 ش.
همو، مجموعه آثار (شرح مبسوط منظومه)، ج9، تهران، صدرا، 1378 ش.
همو، مقالات فلسفی، تهران، صدرا، 1389 ش.
معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1371 ش.
موسوی، سیدهادی، «اهمیت جاودان‌نامۀ افضل‌الدین کاشانی و تأثیر آن بر اکسیر العارفین صدرالمتألهین شیرازی»، پژوهش‌های فلسفی و کلامی، سال یازدهم، شماره 1 (پیاپی 41)، پاییز 1388 ش.
مهدوی مزده، مریم، میزان و نحوۀ استفادۀ ملاصدرا از منابع فلسفی و کلامی متقدمین در مجلدات یک و دو اسفار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی سعید انواری، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی، 1396 ش.
میرداماد، میرمحمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، مصنفات میرداماد، ج1 (التقدیسات)، تصحیح عبداللّٰه نورانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381 ش. (الف)
همو، مصنفات میرداماد، ج1 (الایماضات)، تصحیح عبداللّٰه نورانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381 ش. (ب)
همو، مصنفات میرداماد، ج2 (الافق المبین)، تصحیح عبداللّٰه نورانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385 ش.
همو، نبراس الضیاء و تسواء السواء فی شرح باب البداء و اثبات جدوی الدعاء، تعلیق ملاعلی نوری، تصحیح حامد ناجی اصفهان، قم ـ تهران، هجرت ـ میراث مکتوب، 1374 ش.
نصیری، علی، مکتب تفسیری صدرالمتألهین، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1386 ش.
همایی، سیدجلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، اهورا، 1389 ش.
یزدان‌پناه، سید یداللّٰه، حکمت اشراق (گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهروردی)، تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، قم ـ تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ـ سمت، 1389 ش.