مقارنه دیدگاه فیلسوفان و قرآن کریم در بحث زمان، دهر و سرمد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی

2 طلبه سطح چهار حکمت متعالیه مٶسسه آموزش عالی رفیعة المصطفی

چکیده

هدف این پژوهش، بیان مسئله زمان، دهر و سرمد در نگاه فیلسوفان و آیات قرآن کریم است که با روش توصیفی و تحلیل مقایسه‌ای، در صدد بیان فهم فلسفی از آیات مرتبط با زمان در قرآن کریم است. زمان موجود بی‌قراری است که آغاز و پایانی ندارد. چیستی زمان به نظر بدیهی است، ولی در بیانِ ماهیت از دشوارترین مسائل است. فیلسوفان برای کشف حقیقت زمان در عالم ماده و فراتر از آن در دهر و سرمد تلاش بسیار کرده‌اند. اگرچه زمان نتیجه حرکت از قوه به فعل است، ولی اختصاص به عالم طبیعت ندارد و در تمام شئون و جلوه‌های هستی جاری است. دهر که به زمان احاطه وجودی دارد، با زمان بودن و نه در زمان بودن است. سرمد، محیط به دهر و باطن آن است و این سه ظرف در مراتب وجودی نظام هستی در طول یکدیگر قرار دارند. در قرآن کریم زمان با الفاظ گوناگون از جمله در آیات مربوط به بیان صفات و افعال الهی و توصیف جهان آخرت استفاده شده است. فهم فلسفی از این آیات که در مقارنه با دیدگاه‌های فیلسوفان حاصل می‌شود، نشان می‌دهد که زمان در وقایع قرآنی متناسب با مرتبه وجودی آن، مفهومی فراتر از زمان در عالم ماده دارد و حقیقت دهری و سرمدی به خود گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparison of the Views of Philosophers and the Holy Quran in the Discussion of Time, Aeon and Everlasting (Sempiternity)

نویسندگان [English]

  • Abdullah Mirahmadi 1
  • Narges al-Sadat Rouholamin 2
1 Assistant Professor at Department of Quran & Hadith Sciences in kharazmi University
2 Student at level four of transcendent wisdom, Rafieh Al-Mustafa Seminary, Tehran
چکیده [English]

The purpose of this study is to express the issue of time, aeon and everlasting (sempiternity) in the view of philosophers and verses of the Holy Quran, which seeks to express a philosophical understanding of time-related verses in the Holy Quran through descriptive and comparative analysis. Time is a restlessness existing that has no beginning and no end. The nature (quiddity) of time seems obvious, but in expressing nature (quiddity) is one of the most difficult issues. Philosophers have made great efforts to discover the truth of time in the material world and beyond in eternity. Although time is the result of the movement from power to action, it is not dedicated to the natural world and is present in all things and manifestations of existence. The time (aeon) that surrounds the time existentially, is with being time and not with being time. everlasting (sempiternity), the circumference to aeon and its esoteric aspect, and these three containers are located along each other in the existential levels (ranks) of the system of existence. Time has been used with various words in the Holy Qur'an, including verses related to the expression of Divine attributes and actions and the description of the world. A philosophical understanding of these verses, which is obtained in comparison with the views of philosophers, shows that time in Qur'anic events in proportion to its level of existence, has a meaning beyond time in the material world and has taken on a aeon and everlasting (sempiternity) truth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Philosophical understanding of time
  • Eternal and sempiternal truth
  • Quranic time
آملی، سیدحیدر بن علی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضمّ فی تأویل کتاب اللّٰه العزیز المحکم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1422 ق.
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، الاشارات و التنبیهات مع الشرح للمحقق الطوسی و شرح الشرح لقطب‌الدین الرازی، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
همو، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت، مکتبة الاعلام الاسلامی، 1404 ق.
همو، الشفاء (الهیات)، تصحیح ابراهیم مدکور، تهران، ناصرخسرو، 1363 ش.
همو، الطبیعیات من الشفاء، تحقیق سعید زائد، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1405 ق.
همو، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ویرایش و دیباچه محمدتقی دانش‌پژوه، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1379 ش.
همو، رسائل ابن سینا، قم، بیدار، 1400 ق.
ابوالبرکات بغدادی، هبةاللّٰه بن علی بن ملکا، المعتبر فی الحکمه، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیه، 1357 ق.
احسانی، آصف، «نسبت حرکت و زمان در فلسفه ابن سینا و ملاصدرا»، مجله حکمت اسرا، سال هشتم، شماره 1 (پیاپی 27)، بهار و تابستان 1395 ش.
اردبیلی، سیدعبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392 ش.
ارسطو، سماع طبیعی (فیزیک)، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، طرح نو، 1378 ش.
بخاری، ابوعبداللّٰه محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
تهانوی، محمد بن اعلی بن علی، کشاف اصطلاحات الفنون الکلیه، کلکته، افست تهران خیام، 1862 م.
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم تفسیر قرآن کریم، چاپ ششم، قم، اسراء، 1397 ش.
همو، حماسه و عرفان، چاپ پانزدهم، قم، اسراء، 1395 ش.
همو، نسیم اندیشه، تحقیق محمود صادقی، چاپ سوم، قم، اسراء، 1388 ش.
حاجی‌حسینی، مرتضی، «زمان در فلسفه اسلامی»، خردنامه صدرا، شماره 2، شهریور 1374 ش.
حسینی خامنه‌ای، سیدمحمد، «زمان و زمانی»، خردنامه صدرا، شماره 42، زمستان 1384 ش.
رازی، محمد بن زکریا، السیرة الفلسفیه، تصحیح پل کراوس، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371 ش.
زمانی، مهدی، «روایت ”لا تسبّوا الدهر“ و تأویل‌های کلامی، حکمی و عرفانی آن»، مجله اندیشه نوین دینی، سال نهم، شماره 33، 1392 ش.
زمخشری، جاراللّٰه محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، قاهره، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، 1385 ق.
سبزواری، ملاهادی بن مهدی، شرح منظومه حکمت، تهران، حکمت، 1360 ش.
سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379 ش.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش، پرتونامه در مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح سیدحسین نصر، چاپ دوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373 ش.
شعیری، تاج‌الدین محمد بن محمد، جامع الاخبار، قم، رضی، 1363 ش.
شیپمان، کلاوس، مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، مجموعه مطالعات ایران باستان، 1385 ش.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسرار الآیات، تصحیح محمد خواجوی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360 ش. (الف)
همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، چاپ دوم، قم، مکتبة المصطفوی، 1386 ش.
همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد، المرکز الجامع للنشر، 1360 ش. (ب)
همو، المبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354 ش.
همو، المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیه، تصحیح و تحقیق و مقدمه سیدمحمد خامنه‌ای، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1387 ش.
همو، تفسیر سوره‌های طارق و اعلی و زلزال یا جلوه‌های حقیقت، ترجمه محمد خواجوی، چاپ چهارم، تهران، مولی، 1392 ش.
همو، رسالة فی الحدوث، تصحیح سیدحسین موسویان، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378 ش.
همو، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مٶسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363 ش.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
همو، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ نوزدهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1383 ش.
طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
العاتی، ابراهیم، الزمان فی الفکر الاسلامی، بیروت، دار المنتخب العربی، 1372 ق.
علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، باب حادی عشر، تهران، مرکز نشر کتاب، 1341 ش.
فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر؛ مفاتیح الغیب، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1425 ق.
قشیری نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، مصر، دار الفلاح، 1423 ق.
کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، ترجمه سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1380 ش.
کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق، مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی، تصحیح مجید هادی‌زاده، چاپ دوم، تهران، میراث مکتوب، 1380 ش.
کهنسال، علیرضا، و معصومه عارفی، «چیستی دهر و سرمد و نسبت آن دو با زمان»، مجله آموزه‌های فلسفه اسلامی، دوره دهم، شماره 17، پاییز و زمستان 1394 ش.
گمپرتس، تئودور، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، 1376 ش.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1362 ش.
ممتحن، مهدی، «مفاهیم زمانی در ادبیات و قرآن»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره 26، تابستان 1392 ش.
میرداماد، میربرهان‌الدین محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، کتاب القبسات، به اهتمام مهدی محقق، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1367 ش.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، آغاز و انجام، چاپ چهارم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374 ش.
نورانی، عبداللّٰه، مصنفات میرداماد، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385 ش.