بازنگری در تمایز فلسفه اسلامی و عرفان نظری به مثابه علم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد

چکیده

برای تمایز علوم از هم، معیارهای حقیقی و اعتباری متعددی بیان شده است؛ تفاوت موضوع، محمول، روش، غایت، سنخ مسائل، وضع و قرارداد و... از آن جمله است. عرفان نظری که علمی حصولی و عهده‌دار تبیین عقلانی شهود عرفانی است، برای تمایز خود از فلسفه بر برخی از این معیارها تکیه کرده است. با توجه به اینکه بسیاری از مسائل خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسیِ عرفان نظری در شیوه و موضوع با فلسفه مشترک است، سٶال این است که آیا به واقع می‌توان عرفان نظری را علمی متمایز از فلسفه به ویژه فلسفه اسلامی قلمداد کرد. به نظر می‌رسد علی‌رغم تلاش عرفان نظری در این زمینه، تفکیک عرفان نظری از فلسفه محل تأمل و تردید بوده، ادله عرفان نظری در توجیه تمایز یا اثبات شرافت و علوّ این علم نسبت به فلسفه در اثبات مدعا کافی نیست. این معیارها اگرچه تمایز میان شهود، تعقل، عمل یا عرفان شهودی از عرفان عملی و فلسفه را ثابت می‌کند، اما برای اثبات عرفان نظری به مثابه علمی جداگانه کافی به نظر نمی‌رسد. در این مقاله به روش تحلیلی، یکی از معیارهای عمده ارائه‌شده برای تمایز عرفان نظری از فلسفه که تفاوت در موضوع است، مورد تحلیل و بررسی واقع شده و از دو جهت یعنی تحقق موضوع و توانایی ایجاد تمایز، مورد مناقشه قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review on the Distinction Between Islamic Philosophy and Theoretical Mysticism as Knowledge

نویسنده [English]

  • Gholam Ali Moqadam
Assistant professor at Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

Many real and arbitrary criteria have been mentioned in order to differentiate the knowledge from each other, such as the difference between subject, predicate, method, goal, cognation of propositions, position (stipulation) and consideration (validity), etc. Theoretical mysticism, which is an attained knowledge (Arabic: العِلم الحصولی) and responsible for rational explanation of mystical intuition has relied on some of these criteria to differentiate itself from philosophy. The question, by considering that many theological, cosmological and anthropological issues of theoretical mysticism are common to philosophy in manner and subject matter, is whether theoretical mysticism (speculative Sufism) can actually be considered as a distinct knowledge from philosophy, especially Islamic philosophy. It seems that the separation of theoretical mysticism from philosophy despite the efforts of theoretical mysticism in this field is doubtful and the evidence of theoretical mysticism is not sufficient in the justification of the distinction or the proof of honor (virtual manner) and the excellence of this knowledge to philosophy in proving claims is not sufficient. Although these criteria prove the distinction between intuition, reasoning, practice or intuitive mysticism from practical mysticism and philosophy. However, it does not seem sufficient to prove theoretical mysticism as a separate knowledge. One of the main criteria presented for distinguishing theoretical mysticism from philosophy, which is the difference in the subject has been analyzed and studied in this article, and has been disputed from two aspects, i.e., the realization of the subject and the ability to create distinction.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Theoretical mysticism
  • Distinction of mysticism from philosophy
  • Critique of theoretical mysticism
  • Distinction of knowledge
  1. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
  2. آملی، سیدحیدر بن علی، انوار الحقیقة و اطوار الطریقة و اسرار الشریعه، تحقیق سیدمحسن موسوی تبریزی، قم، نور علی نور، 1382 ش.
  3. ابن ترکه اصفهانی، صائن‌الدین علی بن محمد، تمهید القواعد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1396 ش
  4. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، الشفاء، تحقیق سعید زاید، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  5. جامی، نورالدین عبدالرحمن، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، تحقیق نیکولاهیر و علی موسوی بهبهانی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، 1358 ش.
  6. جوادی آملی، عبداللّٰه، تحریر تمهید القواعد، تحقیق حمید پارسانیا، قم، اسراء، 1387 ش.
  7. همو، سرچشمه اندیشه، تحقیق عباس رحیمیان، قم، اسراء، 1386 ش.
  8. همو، «مرزهای میان عرفان نظری و فلسفه»، تقریر محمدرضا مصطفی‌پور، فصلنامه اسراء، سال سوم، شماره 8، تابستان ١٣٩٠ ش.
  9. حیدری، سیدعلی‌نقی، اصول الاستنباط، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمیه، 1412 ق.
  10. رشتی، حبیب‌اللّٰه بن محمدعلی، بدائع الافکار، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، بی‌تا.
  11. سبحانی تبریزی، جعفر، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، تقریر محمدحسین حاج‌عاملی، قم، مٶسسه امام صادق‰، 1424 ق.
  12. سبزواری، ملاهادی بن مهدی، شرح المنظومه، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، 1379 ش.
  13. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحاشیة علی الهیات الشفاء، قم، بیدار، بی‌تا.
  14. همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981 م.
  15. همو، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، 1360 ش.
  16. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیه، تحقیق فارس حسّون تبریزیان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412 ق.
  17. غروی اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، بیروت، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1429 ق.
  18. غروی نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1376 ش.
  19. غفاری، حسین، و غلامعلی مقدم، «داوری در داوری ملاصدرا میان عرفا و حکما در مسئله ذات حق»، مجله فلسفه، سال چهل و سوم، شماره 1، بهار و تابستان 1394 ش.
  20. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، اصول فقه شیعه، تقریر محمود ملکی اصفهانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهارŒ، 1381 ش.
  21. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، اصول المعارف، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375 ش.
  22. قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، المحاکمات بین شرحی الاشارات، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
  23. قمی، محمدحسین بن محمد، توضیح القوانین، تهران، دار الطباعه میرزاعباس باسمجی، 1303 ق.
  24. قیصری رومی، محمد داوود، رسائل قیصری، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، مٶسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1381 ش.
  25. همو، شرح فصوص الحکم، تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375 ش.
  26. مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، تقریر احمد قدسی، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب‰، 1428 ق.
  27. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423 ق.
  28. همو، لمحات الاصول، تقریرات دروس سیدحسین طباطبایی بروجردی، قم، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
  29. میرداماد، میرمحمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، کتاب القبسات، تحقیق مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، 1367 ش.
  30. نراقی، محمدمهدی بن ابی‌ذر، شرح الالهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حامد ناجی، قم، کنگره بزرگداشت محققان نراقی، 1380 ش.
  31. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
  32. نوری، ملاعلی، التعلیقات علی مفاتیح الغیب، تهران، مٶسسه تحقیقات فرهنگی، 1363 ش.