نقد نفی قاعده ضرورت در فلسفه کانت و الهیات پساکانتی از منظر فلسفه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه دانش اجتماعی مسلمین، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

3 دانشجوی دکتری دانش اجتماعی مسلمین، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

این پژوهش با روشی اسنادی، خلأ نفی قاعدۀ ضرورت و اصل علیت در فلسفۀ عملی کانت و الهیات پساکانتی را به محک فلسفۀ اسلامی گذاشته است. طبق این تحقیق، مفاهیمی چون ایجاد استعلایی، نفی استعلایی، دیالکتیک، دازاین و ایده، رمزواژه‌هایی هستند که حد مشترک میان دو فرقۀ کلامی اعتزالی و اشعری در کلام اسلامی و دو جریان الهیات لیبرال و الهیات دیالکتیک در کلام مسیحی واقع شده و این جریان‌ها را ناگزیر به سمت نفی قاعدۀ ضرورت و اصل علیت سوق داده‌اند که نتیجه‌ای جز راه یافتن تصور ترکیب در ذات پروردگار، پذیرفتن انگارۀ «وجود اجوف» و تعطیل احکام شریعت به نفع اختیار نداشته است. به زعم این پژوهش، این امر پیامد بلافصل تفکیک فلسفه از کلام و یا تبعیت فلسفه از کلام در الهیات بوده است. بازگشت به نظم فلسفی ماتقدم ذیل یک جهان‌بینی توحیدی و تبعیت کلام از فلسفه متافیزیک، راه حل پیشنهادی این پژوهش برای رفع مسئله است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Critique of the Rule of Necessity in Kant’s Philosophy and Post-Kantian Theology from the Perspective of Islamic Philosophy

نویسندگان [English]

  • Yahya Bouzarinejad 1
  • Hamid Parsania 2
  • Fatemeh Rafiei Atani 3
1 Associate professor at University of Tehran
2 Associate professor at University of Tehran
3 A PhD student in Muslim Social Science
چکیده [English]

This research has put the negation of the rule of necessity and the principle of causality in Kant’s practical philosophy and post-Kantian theology to the test of Islamic philosophy by a citation method. According to this research, concepts such as transcendental creation, transcendental negation, dialectic, Dasein (existence) and the idea are the watchwords that are the common boundary between the two theological sects of Mu'tazilism (Arabic: المعتزلة al-muʿtazilah or اعتزال iʿtizāl) and Ashʿarism (Arabic: الأشعریة: al-ʾAshʿarīyah, or Ashʿarī) in Islamic theology and two currents of liberal theology and dialectical theology are in Christian theology, and these currents have been inevitably led to the negation of the rule of necessity and the principle of causality, which had no result other than the entering of the imagination of composition in the essence of God, accepting the notion of “the existence of Ajwaf” (Arabic: وجود أجوَف , hollow existence) and preventing Sharia (Arabic: شریعة, Romanized: sharīʿa) law in favor of free will. This was the immediate consequence of the separation of philosophy from the defensive apologetics or the subordination of philosophy to the defensive apologetics in theology according to this research. Returning to the early philosophical order under a monotheistic worldview and subordinating the defensive apologetics to metaphysical philosophy is the suggested solution of this research to solve the issue.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The rule of necessity
  • The Causality principle
  • Transcendental dialectic
  • Hollow dialectic
  • Idea
  • Dasein

مراجع

  1. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، الهیات شفا (دانشنامه علائی)، مقدمه و تصحیح محمد معین، چاپ دوم، همدان ـ تهران، دانشگاه بوعلی سینا ـ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383 ش. (الف)
  2. همو، برهان شفا، ترجمه مهدی قوام‌صفری، تهران، فکر روز، 1383 ش. (ب)
  3. بارت، کارل، «کارل بارت و الهیات دیالکتیکی»، ترجمه محمدرضا ریخته‌گران، فصلنامه ارغنون، سال دوم، شماره‌های 5ـ6، بهار و تابستان 1374 ش.
  4. بوذری‌نژاد، یحیی، روش‌شناسی حکمت عملی، تهران، دانشگاه تهران، 1396 ش.
  5. پاتنم، هیلاری، اخلاق بدون هستی‌شناسی، ترجمه مسعود علیا، چاپ دوم، تهران، صراط، بهار 1396 ش.
  6. پانن‌برگ، ولفهارت، «ایمان و عقل (کلام مسیحی)»، ترجمه رحمت‌اللّٰه کریم‌زاده، مجله تخصصی الهیات و حقوق (آموزه‌های فلسفه اسلامی جدید)، شماره 18، زمستان 1384 ش.
  7. جمعی از محققان، فلسفه دین و کلام جدید (مجموعه مقالات)، به کوشش محمدصفر جبرئیلی، چاپ دوم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387 ش.
  8. حائری یزدی، مهدی، کاوش‌های عقل عملی (فلسفه اخلاق)، تهران، مٶسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1361 ش.
  9. حسن‌زاده آملی، حسن، شرح فارسی الاسفار الاربعه صدرالمتألهین شیرازی، به کوشش محمدحسین نائیجی، قم، بوستان کتاب، 1387 ش.
  10. داوری اردکانی، رضا، نگاهی دیگر به تاریخ فلسفه اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، 1387 ش.
  11. سجادی، سیدجعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379 ش.
  12. شِرَت، ایون، فلسفه علوم اجتماعی قاره‌ای (هرمنوتیک، تبارشناسی و نظریه انتقادی از یونان باستان تا قرن بیست و یکم)، ترجمه هادی جلیلی، تهران، نی، 1387 ش.
  13. شریعتی نجف‌آبادی، رحمت‌اللّٰه، حکمت برین؛ ترجمه و شرح تطبیقی بدایة الحکمه علامه سیدمحمدحسین طباطبائی، قم، بوستان کتاب، 1390 ش.
  14. صدر، سیدمحمدباقر، اقتصاد ما؛ بررسی‌هایی درباره مکتب اقتصادی اسلام، ترجمه محمدکاظم موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
  15. طباطبایی، سیدمحمدحسین، اصول فلسفه رئالیسم، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، 1387 ش. (الف)
  16. همو، رسالت تشیع در دنیای امروز (گفت‌وگویی دیگر با هانری کربن)، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، 1387 ش. (ب)
  17. همو، نهایت فلسفه (ترجمه نهایة الحکمه)، ترجمه مهدی تدین، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، 1387 ش. (ج)
  18. همو، ولایت‌نامه، ترجمه همایون همتی، تهران، روایت فتح، 1387 ش. (د)
  19. فارابی، ابونصر محمد بن محمد بن طرخان، السیاسة المدنیه، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، چاپ دوم، تهران، سروش، 1389 ش.
  20. همو، کتاب الحروف، مقدمه و حاشیه ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1427 ق.
  21. فرستمن، جک، «بولتمان و بارت»، ترجمه شمس‌الملوک مصطفوی، فصلنامه هفت آسمان، سال پنجم، شماره 19، پاییز 1382 ش.
  22. کاپلستون، فردریک چارلز، تاریخ فلسفه؛ از فیشته تا نیچه، ترجمه داریوش آشوری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1388 ش.
  23. کانت، ایمانوئل، بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق (گفتاری در حکمت کردار)، ترجمه حمید عنایت و علی قیصری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی، 1394 ش.
  24. همو، نقد عقل محض، ترجمه بهروز نظری، چاپ سوم، تهران، ققنوس، 1396 ش.
  25. مطهری، مرتضی، درس‌های اسفار، تهران، صدرا، 1388 ش.
  26. همو، عدل الهی، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مطهری، 1371 ش.
  27. همو، علل گرایش به مادیگری، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مطهری، 1350 ش.
  28. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، طلب و اراده، ترجمه و شرح سیداحمد فهری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362 ش.
  29. نیکولز، ویلیام، «بولتمان و الهیات وجودی»، ترجمه یوسف اباذری، فصلنامه ارغنون، شماره‌های 5ـ6، بهار و تابستان 1374 ش.
  30. ورنو، روژه، ژان وال و دیگران، نگاهی به پدیدارشناسی و فلسفه‌های هست بودن، ترجمه یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی، 1372 ش.
  31. هایدگر، مارتین، هستی و زمان، ترجمه سیاوش جمادی، تهران، ققنوس، 1386 ش.
  32. هگل، گئورگ ویلهلم فردریش، مبادی فلسفه حقوق، ترجمه زیبا جبلی، تهران، شفیعی، 1396 ش.
  33. Crouter, Richard, Friedrich Schleiermacher: Between Enlightenment and Romanticism, Cambridge University Press, 2005.
  34. Engberg-Pedersen, Troels, “Stoicism in Early Christianity”, in: John Sellars (Ed.), The Routledge Handbook of the Stoic Tradition, Taylor & Francis Group, 2016.
  35. Grant, Frederick Clifton, “St. Paul and Stoicism”, The Biblical World, Vol. 45(5), The University of Chicago Press Journals, May 1915, Stable URL: <https://www.jstor.org/ stable/3142715>.
  36. Heidegger, Martin, Being & Time, Translated by: John Macquarrie & Edward Robinson, Oxford, 1962.
  37. Heron, A.I.C., “Barth, Schleiermacher and task of dogmatics”, HTS Teologiese Studies / Theological Studies, Vol. 56(2/3), 2000.
  38. Kant, Immanuel, The Critique of Pure Reason, Translated by John Miller Dow Meiklejohn, New York, Mineola, 2003.
  39. Krijnen, Christian, “The Problem of Schematism in Kant and its Transformation in Southwest Neo-Kantianism”, Kant Yearbook, Vol. 12(1), 2020, <https://doi.org/10.15.15/ Kantyb-2020-0004>.
  40. Rastovic, Molis, “Kant’s Understanding of the Imagination in Critique of Pure Reason”, E-LOGOS: Electronic Journal for Philosophy, Vol. 20(1), University of Economic Prague, 2013.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار