جایگاه زبان در علم مدنی فارابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

چکیده

پس از تحول زبان‌شناسی فلسفی در قرن بیستم و پیدایش و تکامل مکاتب فلسفه تحلیل زبانی، نظریات علوم اجتماعی نیز در ارتباط با «زبان» مطرح شده و با نظر به وجه نمادین معانی زبانی، به عنوان نظریۀ فرهنگی نیز شناخته می‌شوند. با این حال، ابونصر فارابی از یکسو علم مدنی را به مثابه یک نظریۀ اجتماعی که دربارۀ مُدن و اُمَم است، تعریف کرده و از سوی دیگر در بخش علم‌اللسان کتاب احصاء العلوم و با تفصیل بیشتری در کتاب الحروف، مخصوصاً در فصل دوم، امَم و مُدن را در پیوند با زبان و تکامل صناعات زبانی توضیح می‌دهد. مسئله تحقیق پیش رو، تحلیل نسبت زبان، امت و مدینه در فلسفه فارابی است. در این مقاله، نخست توضیح فارابی دربارۀ علم مدنی و ویژگی مدن و امم از نظر او بیان گردیده و سپس به تحلیل نسبت میان زبان، امم و مدن در نظر فارابی پرداخته شده است. ماحصل تحقیق آن است که فارابی، تکامل امم را با تکامل صناعات زبانی پیوند زده و در مرحله‌ای از تکامل صناعات زبانی، بر رابطۀ فلسفه و دین تأکید می‌کند. به تبع این تفسیر، او از لفظ ملت به جای امت بهره می‌گیرد. نکته دیگر اینکه فارابی علی‌رغم پذیرش رابطۀ زبان و امت، به جهت تکیه بر ارتباط ملت و فلسفه، در نظام فکری خود گرفتار نسبی‌گرایی زبان‌شناختی نشده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Language in Fārābī Civil Science (Political Science)

نویسنده [English]

  • Muhammad Reza Qaeminik
Assistant prof., Dept. of Social Sciences, Razavi Univ. of Islamic Sciences
چکیده [English]

Theories of the social sciences, after the development of philosophical linguistics in the twentieth century and the emergence and evolution of the schools of linguistic analysis, have also been proposed in relation to “language” and are also known as cultural theory in terms of symbolic linguistic meanings. However, Abū Naṣr al-Fārābī (Arabic: أبو نصر الفارابی) defines civil science (political science) as a social theory about civic and followers and on the other hand, in the section of ʿIlm al-lisān (Arabic: علم اللسان) of the book of Iḥṣāʾ al-ʿUlūm (Arabic: إحصاء العلوم) and he explains civic and communities (Arabic: أمم و مُدُن) in relation to language and the evolution of linguistic industries in more detail especially in chapter two of Kitāb al-Ḥurūf (Arabic: کتاب الحروف). The following research is an analysis of the relation between language, community and city (polis) in Fārābī philosophy and Fārābī’s explanation of civil science (political science) and the characteristics of cities and communities (ummahs) is expressed from his point of view in this article and then, the relationship between language, communities and cities in Fārābī’s view has been discussed. The result of this research is that Fārābī relates and links the evolution of communities with the development of linguistic techniques and arts and at some stage of development of linguistic techniques emphasizes the relationship between philosophy and religion and he uses the word nation (Arabic: ملّة) instead of Ummah (Arabic: أمّة) consequently.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abū Naṣr al-Fārābī
  • Kitāb al-Ḥurūf (Arabic: کتاب الحروف )
  • Language
  • Civil Science (Political Science)
  • Theology
  • Jurisprudence
  1. ارسطو، سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران، امیرکبیر، 1393 ش.
  2. اسمیت، فیلیپ، و الِگزندر رایلی، نظریه فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1394 ش.
  3. بکار، عثمان، طبقه‌بندی علوم از نظر حکمای مسلمان، ترجمه جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1389 ش.
  4. پارسانیا، حمید، «ترجمه و شرح باب ثانی از کتاب الحروف ابی‌نصر محمد بن محمد بن طرخان الفارابی»، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شمارۀ 21، بهار 1396 ش.
  5. تریگ، راجر، فهم علم اجتماعی، ترجمه شهناز مسمی‌پرست، تهران، نی، 1386 ش.
  6. خاتمی، محمود، پدیدارشناسی دین، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1382 ش.
  7. همو، جهان در اندیشه هیدگر، تهران، مٶسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1384 ش.
  8. همو، مدخل فلسفه غربی معاصر، تهران، علمی، 1391 ش.
  9. خبازی کناری، مهدی و ندا راه‌بار، «ماهیت زبان در اندیشه سوسور و فارابی»، دوفصلنامه جستارهایی در فلسفه و کلام، سال پنجاه و یکم، شماره 1 (پیاپی 102)، بهار و تابستان 1398 ش.
  10. داوری اردکانی، رضا، فارابی، فیلسوف فرهنگ، تهران، سخن، 1389 ش.
  11. همو، فارابی، مٶسس فلسفه اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377ش.
  12. دریفوس، هیوبرت، و پل رابینو، میشل فوکو؛ فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نی، 1379 ش.
  13. راه‌بار، ندا و خبازی کناری، مهدی، «تحلیل ماهیت نشانه از منظر سوسور و فارابی»، دوفصلنامه آموزه‌های فلسفه اسلامی، سال پانزدهم، شماره 26، بهار و تابستان 1399 ش.
  14. زندیه، عطیه، دین و باور دینی در اندیشه ویتگنشتاین، تهران، نگاه معاصر، 1386 ش.
  15. سرل، جان آر.، افعال گفتاری؛ جستاری در فلسفه زبان، ترجمه محمدعلی عبداللهی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385 ش.
  16. صحرایی، رضامراد، «نگاهی به جایگاه زبان‌شناسی در جهان اسلام؛ مطالعه موردی الزجّاجی و فارابی»،نشریه مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، شماره 332، 1393 ش.
  17. فارابی، ابونصر محمد بن محمد بن طرخان، احصاء العلوم، بیروت، المناره، 1991 م.
  18. همو، احصاء العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1381 ش.
  19. همو، السیاسة المدنیه، ترجمه حسن ملکشاهی، تهران، سروش، 1377 ش.
  20. همو، اندیشه‌های اهل مدینه فاضله، ترجمه و تحشیه سیدجعفر سجادی، چاپ دوم، تهران، کتابخانه طهوری، 1361 ش.
  21. همو، تحصیل السعاده، تحقیق جعفر آل یاسین، بیروت، دار الاندلس، 1403 ق.
  22. همو، جمع میان آرای دو فیلسوف افلاطون الاهی و ارسطو، ترجمه مهدی فدایی مهربانی، تهران، دانشگاه تهران، 1399 ش.
  23. همو، کتاب الحروف، تحشیه ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006 م.
  24. همو، کتاب الحروف، ترجمه طیبه سیفی و سمیه ماستری فراهانی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1394ش.
  25. قرشی، محمدحسین، «بررسی و تحلیل زبان و منطق در اندیشه ابونصر فارابی»، پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، سال دوازدهم، شماره 1 (پیاپی 24)، بهار و تابستان 1391 ش.
  26. کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه (جلد یکم: یونان و روم)، ترجمه سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران، سروش، 1382 ش.
  27. مرادیان، محمودرضا، و علی نوری خاتونبانی، «مقایسه نظریات منطقی ـ زبان‌شناختی فارابی با اصول و نظریات زبان‌شناسی معاصر»، فصلنامه تاریخ فلسفه، سال پنجم، شماره 3، زمستان 1393 ش.
  28. مهاجرنیا، محسن، اندیشه سیاسی فارابی، قم، بوستان کتاب، 1383 ش.
  29. واعظی، احمد، درآمدی بر هرمنوتیک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386 ش.
  30. Gadamer, Hans-Georg, Truth and Method, London, Bloomsbury Academic, 2004.
  31. Ricoeur, Paul, Hermeneutics and the Human Sciences, John B. Thompson (Trans. & Ed.), United Kingdom, Cambridge University Press, 1981.