اصل «تمایز وجود از ماهیت»: بررسی تطبیقی دیدگاه ابن سینا و توماس آکوئینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه مطالعات ابن سینا، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

بر اساس اصل «تمایز وجود از ماهیت»، که از جمله مهم‌ترین اصول مابعدالطبیعۀ ابن سینا به شمار می‌رود، ماهیت فی حد ذاته فقط مشتمل بر ذاتیات خود است و برای موجود شدن باید عنصر مابعدالطبیعی وجود از خارج و از سوی علت موجِده بر آن عارض شود. ابن سینا بر مبنای این اصل، اصل مهم «تمایز واجب از ممکن» را نیز تأسیس می‌کند و بر مبنای این دو اصل، مسئلۀ خلقت و اثبات وجود خدا را تبیین فلسفی می‌نماید. برخی عبارات ابن سینا در شرح و تبیین تمایز وجود بر ماهیت، موجب ایجاد خوانش‌های متفاوت از کلام او شده است. یکی از مهم‌ترین این خوانش‌ها، خوانش ابن رشد است که از طریق ترجمۀ آثار او و پیروانش در میان متفکران قرون وسطی نیز رواج پیدا کرده است. بر اساس دیدگاه ابن رشد، ابن سینا تمایز ماهیت و وجود را خارجی می‌داند و معتقد است که وجود همانند مقولات عرضی، بر ماهیت عارض می‌شود. اما دقت در عبارات ابن سینا نشان می‌دهد که مقصود او از عرضی دانستن حمل وجود بر ماهیت، به  این معناست که وجود جزء ذات و ذاتیات نیست و از خارج بر ذات و ماهیت عارض می‌شود؛ نه اینکه وجود همانند اعراض مقولی بر ماهیت عارض شود. توماس آکوئینی نیز هرچند که تحت تأثیر ابن رشد، اصل تمایز خود را متفاوت از ابن سینا می‌داند و در برخی موارد جزئی از ابن سینا متفاوت است، ولی بررسی آثار او نشان می‌دهد که در چارچوب اصلیِ اصل تمایز، متأثر از ابن سیناست و در شرح و تبیین آن، تفاوت عمده‌ای با ابن سینا ندارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Principle of “Existence Distinction from Essential Substance”: A Comparative Study of the Views of Avicenna and Thomas Aquinas

نویسنده [English]

  • Leila Kiankhah
Assistant professor at Avicenna Studies Dept., Iranian Research Institute of Philosophy
چکیده [English]

The essential substance (nature) by itself only consists of its own essence according to the principle of “existence distinction from nature”, which is considered among the most important principles of Avicenna’s metaphysics and the metaphysical element of existence in order to exist must be occurred on it from the outside and from the determinant cause. Ibn Sīnā (Arabic: ابن سینا, Avicenna) also, based on this principle, establishes the important principle of “the necessary existent distinction from the potential existent” and he explains the issue of creation and the proof of existence of God on the basis of these two principles. Some of Avicenna’s phrases in explaining the distinction of existence on nature have led to different interpretations of his word. Ibn Rushd (Arabic: ابن رشد, Averroes)’ reading is one of the most important of these readings which has become popular among medieval thinkers through translating his works and his followers. Avicenna considers the distinction of nature and existence to be external according to Averroes’ view and believes that existence, like accidental categories, affects the nature. However, attention in Avicenna’s phrases shows that his purpose of considering ascription of existence to subject as accidental means that existence is not a part of essence and essentials and it is occurred from external over essence and nature and not that the existence is occurred to the nature like categorical accidents. Thomas Aquinas, though influenced by Averroes, considers his principle of distinction to be different from Avicenna’s and in some minor cases is different from Avicenna but the examination of his works shows that he is influenced by Avicenna in the main framework of the principle of distinction and its explanation is not significantly different from Avicenna’s.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Existence distinction from essential substance
  • Avicenna
  • Thomas Aquinas
  • Existence
  • Nature
  • Essence
  • accident
  1. ابن رشد قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر مابعدالطبیعه، تهران، حکمت، 1377 ش. (الف)
  2. همو، تلخیص مابعدالطبیعه، تحقیق و مقدمه عثمان امین، تهران، حکمت، 1377 ش. (ب)
  3. همو، تهافت التهافت، مقدمه و تعلیق محمد العریبی، بیروت، دار الفکر، 1993 م.
  4. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، الاشارات و التنبیهات مع شرح الخواجه نصیرالدین الطوسی و المحاکمات لقطب‌الدین الرازی، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.
  5. همو، التعلیقات، مقدمه و تحقیق و تصحیح سیدحسین موسویان، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1391 ش.
  6. همو، «الحدود»، در: رسائل، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1400 ق. (الف)
  7. همو، الشفاء (الالهیات)، مقدمه ابراهیم مدکور، تحقیق الاب قنواتی و سعید زاید، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق. (الف)
  8. همو، الشفاء (المنطق)، مقدمه ابراهیم مدکور، تحقیق دکتر ابوالعلاء عفیفی، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق. (ب)
  9. همو، المباحثات، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1413 ق.
  10. همو، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1379 ش.
  11. همو، دانشنامه علایی، تهران، انجمن آثار علمی، 1331 ش.
  12. همو، «عیون الحکمه»، در: رسائل، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1400 ق. (ب)
  13. همو، منطق المشرقیین، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1405 ق.
  14. ایلخانی، محمد، «توماس آکوئینی»، دانشنامه جهان اسلام، ج8، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1383 ش.
  15. دشتکی شیرازی، غیاث‌الدین منصور، اشراق هیاکل النور، تقدیم و تحقیق علی اوجبی، تهران، میراث مکتوب، 1382 ش.
  16. زالی، مصطفی، «تمایز وجود و ماهیت نزد ابن سینا، ذهنی یا خارجی»، فصلنامه آینه معرفت، سال هجدهم، شماره 56، پاییز 1397 ش.
  17. ژیلسون، اتین، تومیسم: درآمدی بر فلسفه قدیمی توماس آکوئینی، ترجمۀ سیدضیاءالدین دهشیری، تهران، حکمت، 1384 ش.
  18. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی بن حبش، حکمة الاشراق، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380 ش.
  19. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، 1360 ش.
  20. همو، المشاعر، به اهتمام هانری کربن، تهران، کتابخانه طهوری، 1363 ش.
  21. فارابی، ابونصر محمد بن محمد بن طرخان، الحروف، مقدمه و تصحیح محسن مهدی، بیروت، دار المشرق، 1986 م.
  22. فیاضی، غلامرضا، چیستی و هستی در مکتب صدرایی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387 ش.
  23. کاپلستون، فردریک چارلز، تاریخ فلسفه (جلد دوم: فلسفه قرون وسطا از آوگوستینوس تا اسکوتوس)، ترجمه ابراهیم دادجو، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1387 ش.
  24. کیان‌خواه، لیلا، رضا اکبریان، و محمد سعیدی‌مهر، «محکی موجود بما هو موجود از دیدگاه ابن سینا»، دوفصلنامه حکمت سینوی (مشکوة النور)، سال پانزدهم، شماره 45، بهار و تابستان 1390 ش.
  25. میرداماد، میرمحمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، «التقدیسات»، در: مصنفات میرداماد، به اهتمام عبداللّٰه نورانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385 ش.
  26. Aquinas, Thomas, An Exposition of the “On the Hebdomads” of Boethius, Janice L. Schultz (Trans.), Washington D.C., 2001.
  27. , Commentary on Aristotle’s Metaphysics, John P. Rowan (Trans.), USA Indiana, Notre Dame, 1995.
  28. , De ente et essentia, <https://isidore.co/aquinas>.
  29. , On being and essence, Armand Maurer (Translation, Introduction & Notes), Toronto, The Political Institute of Medical Studies, 1968.
  30. , Scriptum super libros Sententiarum, <https://isidore.co/aquinas>.
  31. , Summa contra gentiles, Anton C. Pegis (Trans.), London-Notre Dame, 1975.
  32. , Summa contra gentiles, <https://isidore.co/aquinas>.
  33. Aristotle, The Complete Work of Aristotle, Jonathan Barnes (Ed.), USA, Princeton University Press, 1995.
  34. Kenny, Anthony, Aquinas on Being, Oxford University Press, 2002.
  35. Rahman, Fazlur, “Essence and Existence in Avicenna”, Medieval and Renaissance Studies 4, 1958.
  36. Wippel, John F., Metaphysical Themes in Thomas Aquinas II, USA, The Catholic University of America Press, 2006.