مطالعه تطبیقی حدوث جسمانی نفس در کلام اسلامی و حکمت متعالیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فلسفه جامعة المصطفی العالمیه

چکیده

«حدوث جسمانی نفس» از جمله مباحث مشترک کلام اسلامی و حکمت متعالیه است. در کلام اسلامی، دو رویکرد تَبَعی و اَصالی در این باب مطرح است؛ رویکرد تبعی، نفس را مشروط به حدوث مزاج معتدل در بدن، حادث دانسته و رویکرد اصالی، نفس را همچون دیگر اجسام و به نحو مطلق حادث می‌داند. دیدگاه حدوث اصالی نفس نیز نسبت به نحوۀ حدوث، تفسیرهای مختلفی ارائه کرده است؛ عرض بودن، یکسانی با هیکل محسوس، جسم لطیف بودن، جزء اصلی بدن، و جزء لایتجزا بودن نفس از آن جمله است. دلیل اصلی متکلمان بر حدوث مبتنی بر ناسازگاری قِدَم نفس با صفاتی چون قادر مختار بودن خداوند است. در مقابل، ملاصدرا معتقد به ناسازگاری میان حدوث زمانی نفس و تجرد ذاتی آن بوده و بر انگارۀ «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء» تأکید دارد. مسئله تحقیق، مطالعه تطبیقی و تحلیل دیدگاه کلام اسلامی و حکمت متعالیه در مسئله حدوث نفس است. تفاوت میان رویکرد کلامی و فلسفی به مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی آن دو بازمی‌گردد. نظریه حدوث جسمانی نفس در کلام و فلسفه، علاوه بر اشتراک در برخی لوازم، دارای پیامدهای متفاوتی همچون تفاوت در ملاک هویت شخصی است. در این مقاله با روش تحلیلی ـ تطبیقی، حدوث جسمانی نفس از دیدگاه کلام اسلامی و حکمت متعالیه مورد واکاوی قرار گرفته و نقاط تلاقی و تمایز آن دو در مبانی و لوازم برجسته گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Physical Creation of Soul in Islamic Theology and Transcendent Theosophy

نویسنده [English]

  • Mostafa Azizi Alvijeh
Associate professor, Department of Philosophy, Al-Mustafa International University
چکیده [English]

One of the common topics of Islamic theology and transcendent theosophy or al-ḥikmat al-muta’āliyah (Arabic: الحکمة المتعالیة) is the “physical creation of soul”. There are two incidental and original approaches in this regard In Islamic theology: the incidental approach considers the soul conditioned on moderate temperament in the body to be created (originated) and the original approach considers the soul like other bodies and considers it as an originated object in an absolute manner. The original view of the soul has also offered different interpretations about the mode of creation (origination): Being accident, sameness with perceptible (sensible) temple, being rarefied body (subtle body), the main part of the body and being indivisible part of soul. The main reason of theologians for creation based on the incompatibility of pre-eternity of the soul with attributes such as the Almighty and All-Powerful for God. In contrast, Mullā Ṣadrā believes in the incompatibility between the temporal contingency (temporal origin) of the soul and its innate immateriality and emphasizes the idea of “corporeality of creation and the spirituality of continuance” (Arabic: جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء). The research is a comparative study and analysis of Islamic theology and transcendent theosophy in the problem of createdness of the soul (temporality of the soul). The difference between theological and philosophical approaches goes back to the ontological and anthropological principles of them. The theory of the soul corporeality creation in theology and philosophy in addition to sharing in some essential concomitants has different consequences such as differences in the criterion of personal identity. The soul corporeality creation from the perspective of Islamic theology and transcendent theosophy by an analytical and comparative method has been analyzed in this article and the intersection points and their distinction are highlighted in the principles and essential concomitants.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Createdness of the soul (temporality of the soul)
  • Body
  • Corporeality of creation (Arabic: جسمانیة الحدوث)
  • Islamic theology
  • Transcendent theosophy or al-ḥikmat al-muta’āliyah (Arabic: الحکمة المتعالیة)
  • Substantial motion
  1. قرآن کریم.
  2. ابن تیمیه حرانی، ابوالعباس تقی‌الدین احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام، درء تعارض العقل و النقل، تحقیق محمد رشاد سالم، عربستان سعودی، جامعة محمد بن سعود الاسلامیه، 1411 ق.
  3. ابن حزم اندلسی ظاهری، ابومحمد علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، تصحیح عبدالرحمن خلیفه، عربستان سعودی، جامعة محمد بن سعود الاسلامیه، 1348 ق.
  4. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّٰه، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت، مکتبة الاعلام الاسلامی، 1404 ق.
  5. ابن قیم جوزیه، شمس‌الدین ابوعبداللّٰه محمد بن ابی‌بکر دمشقی، الروح، تعلیق ابراهیم رمضان، بیروت، دار الفکر العربی، 1996 م.
  6. ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق سیداحمد حسینی، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیةاﷲ مرعشی نجفی، 1406 ق.
  7. ابوصلاح حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین بن عبیداللّٰه، تقریب المعارف، قم، الهادی، 1404 ق.
  8. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل،مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان ـ ویسبادن، فرانس شتاینر، 1400 ق.
  9. امام‌الحرمین جوینی، عبدالملک بن عبداللّٰه شافعی، کتاب الارشاد الی قواطع الادله فی اصول الاعتقاد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416 ق.
  10. تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر، شرح المقاصد، چاپ افست قم، الشریف الرضی، 1409 ق.
  11. جرجانی، میرسیدشریف علی بن محمد، شرح المواقف، چاپ افست قم، الشریف الرضی، 1325 ق.
  12. حمّصی رازی، سدیدالدین محمود، المنقذ من التقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412 ق.
  13. خوانساری، آقاجمال، الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح التجرید، تصحیح رضا استادی، قم، کنگره بزرگداشت آقاحسین خوانساری، 1420 ق.
  14. سبزواری، ملاهادی بن مهدی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، 1421 ق.
  15. سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، تحقیق سیدمهدی رجائی، قم، کتابخانه آیةاﷲ مرعشی نجفی، 1405 ق.
  16. شریف مرتضی علم‌الهدی، علی بن حسین موسوی بغدادی، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق سیداحمد حسینی اشکوری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411 ق.
  17. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسرار الآیات، تصحیح محمد خواجوی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1401 ق.
  18. همو، الحاشیة علی الهیات الشفاء، قم، بیدار، بی‌تا.
  19. همو، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981 م.
  20. همو، العرشیه، تصحیح غلام‌حسین آهنی، تهران، مولی، 1402 ق.
  21. همو، مجموعة الرسائل التسعه، قم، مکتبة المصطفوی، 1302 ق.
  22. همو، مفاتیح الغیب، تهران، مؤسسة الدراسات الثقافیه، 1404 ق.
  23. صَفَدی، صلاح‌الدین خلیل بن اَیبک، کتاب الوافی بالوفیات، تحقیق احمد ارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  24. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  25. علامه حلّی، جمال‌الدین ابومنصور حسن بن یوسف بن علی بن مطهر اسدی، الاسرار الخفیة فی العلوم العقلیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379 ش.
  26. همو، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تصحیح محمد نجمی زنجانی، تهران، دانشگاه تهران، 1338 ق.
  27. همو، معارج الفهم فی شرح النظم، قم، دلیلنا، 1428 ق.
  28. همو، مناهج الیقین فی اصول الدین، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1428 ق.
  29. همو، نهایة المرام فی علم الکلام، قم، مؤسسة الامام الصادق‰، 1419 ق.
  30. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، 1986 م.
  31. همو، المحصَّل، عمان، دار الرازی، 1411 ق.
  32. قاضی عبدالجبار معتزلی، ابوالحسن عبدالجبار بن احمد بن عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق جورج قنواتی، قاهره، الدار المصریة للتألیف و الترجمه، 1965 م.
  33. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارŒ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
  34. مطهری، مرتضی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، صدرا، 1380 ش.
  35. مکی عاملی، سیدحسین یوسف، الاسلام و التناسخ، بیروت، دار الزهراء…، 1411 ق.
  36. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق محمدجواد حسینی جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1407 ق.
  37. همو، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دار الاضواء، 1405 ق.
  38. همو، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغه، 1375 ش.