تطبیق شکل‌گیری علم حضوری در آثار فلسفی ملاصدرا و تفاسیر الصافی و المیزان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکتری حکمت متعالیه، گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 دانشیار، گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی به تبیین عوامل ایجاد یقین حضوری از دیدگاه فلسفۀ ملاصدرا و تفاسیر الصافی و المیزان می‌پردازد. هدف این مقاله، بررسی میزان تطابق فلسفۀ صدرا در عوامل ایجاد یقین حضوری با تفاسیر شارحان او و میزان کاربرد این منظر در تفسیر قرآن است. در نهایت، آشکار می‌شود که تفاسیر در تحلیل عوامل یقین حضوری، از سه حوزۀ نسبت علم حضوری با عالم و معلوم، عالم و مفیض علم، هرچند از مبانی صدرایی نظیر اصالت وجود، تشکیک و حرکت جوهری بهره برده‌اند، اما این کاربرد عموماً در لایه‌های اولیه باقی‌مانده است. به عبارتی، تفاسیر به تحلیل نسبت احاطی عالم به معلوم و سیر اخلاقی و رفتاری عالم و دریافت افاضۀ یقین حضوری از مبادی اکتفا و به دیگر سویه‌های رابطۀ ایجاد یقین در نسبت با عالم، تعمیق تشکیک در وجود و حرکت جوهری در تحلیل عالم و مصدریتش و نسبت آن با مفیض علم نپرداخته‌اند. بنابراین، تفاسیر در عین اهتمام به استفاده از مبانی عقلی، این مبانی را در تمام مراتب تحلیل یقین حضوری به کار نمی‌برند. پس رویکرد فلسفی به تحلیل یقین حضوری، تنها یک روش در کنار سایر روش‌ها و بدون غلبه در تفاسیر این دو شارح صدرایی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Convergence of the Formation of Intuitive Knowledge in Mullā Ṣadrā’s Philosophy and Tafsīr al-Ṣāfī & Tafsīr al-Mīzān

نویسندگان [English]

  • Maʿṣūma al-Sādāt Sārī-ʿĀrifī 1
  • ʿAlī-Riḍā Kuhansāl 2
1 Ph.D. in Transcendent Theosophy, Faculty of Theology, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
2 Associate Professor, Department of Philosophy and Wisdom, Faculty of Theology, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
چکیده [English]

This research, using a descriptive-analytical approach, explains the factors leading to intuitive certainty (Arabic: یَقینُ الْحُضوری, lit.: certainty by vision) from the perspective of Mullā Ṣadrā’s philosophy and the tafsīrs (Arabic: تَفاسیر, romanized: tafāsīr) al-Ṣāfī (Arabic: الْصَّافِی ) and al-Mīzān (Arabic: اَلْمیزان). The aim of this article is to examine the extent to which Ṣadrā’s philosophy aligns with the interpretations of his commentators in the factors leading to intuitive certainty, and the applicability of this perspective in the exegesis of the Qurʾān. Ultimately, it is revealed that the tafāsīr (plural form of tafsīr, Arabic: تَفْسیر), in analyzing the factors of intuitive certainty, consider three domains: the relationship of intuitive knowledge (Arabic: عِلْمُ الْحُضوری, lit.: knowledge by presence or presential knowledge) with the knower and the known, the knower, and the agent of knowledge (Arabic: اَلْعِلْم, romanized: al-ʿilm). Although they use Ṣadrian principles such as the primacy (principle) of existence (Arabic: أصَالةُ الْوُجُود), gradation (Arabic: تَشْکیک), and substantial motion, this application generally remains at the foundational level. In other words, the tafāsīr content themselves with comprehensive of the relationship of the knower to the known and the moral and behavioral journey of the knower in receiving the investment of intuitive certainty from its origins. They do not address other aspects of the relationship that create certainty in relation to the knower, nor do they delve into the gradation in existence and substantial motion in analyzing (tautologous) the knower, its source, and its relation to the factor of knowledge. Therefore, despite their emphasis on using rational foundations, tafāsīr do not apply these principles in all levels of analyzing intuitive certainty. Thus, the philosophical approach to analyzing intuitive certainty is merely one method among others, without predominance, in these two Mullā Ṣadrā’s commentators’ interpretations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Mīzān (Arabic: اَلْمیزان)
  • Al-Ṣāfī (Arabic: الْصَّافِی)
  • Mullā Ṣadrā
  • Certainty (Arabic: اَلْیَقین)
  • Intuitive knowledge (Arabic: عِلْمُ الْحُضوری
  • lit.: knowledge by presence or presential knowledge)
  1. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1363ش). الشفاء. تهران: ناصر خسرو.
  2. آشتیانی، جلال‌الدین. (1378ش). شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  3. پناهی آزاد، حسن؛ خسروپناه، عبدالحسین. (1389ش). هستی‌شناسی معرفت، تهران: امیرکبیر.
  4. جوادی آملی، عبدالله. (1395ش). رحیق مختوم، (ج17. تحقیق میثم واثقی؛ قاسم جعفرزاده؛ مهدی سلطانی). قم: اسراء.
  5. جوادی آملی، عبدالله. (1396ش). رحیق مختوم، (ج18. تحقیق حمید پارسانیا). قم: اسراء.
  6. جوادی آملی، عبدالله. (1396ش). رحیق مختوم، (ج19. تحقیق حمید پارسانیا). قم: اسراء.
  7. جوادی آملی، عبدالله. (1396ش). رحیق مختوم، (ج20. تحقیق میثم واثقی؛ قاسم جعفرزاده؛ مهدی سلطانی). قم: اسراء.
  8. حسین‌زاده، محمد. (1385ب). «علم حضوری (پیشینه، حقیقت و ملاک تحقق)». معرفت فلسفی، 4(1)، ص11-52.
  9. حسین‌زاده، محمد. (1385 الف). «حواس باطنی از منظر معرفت‌شناسی». معرفت فلسفی، 3(4)، 65-108.
  10. خامنه‌ای، محمد. (1383ش). حکمت متعالیه و ملاصدرا. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  11. خسروپناه، عبدالحسین. (1382ش). «چیستی علم حضوری و کارکردهای معرفت‌شناختی آن»، فصلنامۀ ذهن، 4(15)، 97-137.
  12. رضایی، مرتضی. (1393ش). «نگاهی معرفت‌شناختی به یقین در قرآن». قرآن‌شناخت، 7(2)، 73-94.
  13. سهروردی، شهاب‌الدین. (1373ش). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
  14. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1360ش). أسرار الآیات و أنوارالبینات. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ اسلامی.
  15. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1362ش). منطق نوین (مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه). تهران. نشر آگاه.
  16. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1378ش). المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  17. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1387ش). سه رسائل فلسفی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
  18. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1417ق). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، (با حاشیۀ هادی بن مهدی سبزواری. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  19. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1981م). الأسفار الأربعه، (با حاشیۀ سید محمدحسین طباطبایی). بیروت: ‌دار إحیاء التراث العربی.
  20. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (بی‌تا). الحاشیة علی إلهیات الشفاء. قم: انتشارات بیدار.
  21. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1354ش). المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.
  22. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1363ش). مفاتیح‌الغیب، (با حاشیۀ علی نوری). تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی؛ انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران؛ مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  23. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1420ق). مجموعه رسائل فلسفی صدر المتألهین. تهران: حکمت.
  24. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1302ش). مجموعة الرسائل التسعه. قم: مکتبة المصطفوی.
  25. طباطبایی، سید محمدحسین. (1374). ترجمۀ تفسیر المیزان، (ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  26. طوسی، نصیرالدین. (1383ش). شرحالاشارات و التنبیهات، (تحقیق حسن حسن‌زاده آملی). قم: مرکز النشر التابع لمرکز الإعلام الإسلامی.
  27. عبدالله، صلواتی. (1398ش). «استنباط مدل‌های گوناگون یقین با نظر به امکانات درونی حکمت متعالیه»، آینۀ معرفت، 19(1)، 21-38.
  28. عبداللهی، مهدی. (1393ش). «تحلیل فلسفی فنای فی‌الله از منظر صدرالمتألهین»، اندیشۀ دینی، 14(53)، 139-160. DOI: 22099/JRT.2015.2869
  29. عبودیت، عبدالرسول. (1389ش). خطوط کلی حکمت متعالیه، (برگرفته از کتاب درآمدی به نظام حکمت صدرایی). قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
  30. علوی عاملی، سید احمد. (1376ش). تقویم الإیمان. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
  31. فارابی، ابونصر محمد بن محمد. (1405ق). فصوص الحکم، (تحقیق محمدحسن آل یاسین). قم: بیدار.
  32. فیاض لاهیجی، ملا عبدالرزاق. (1299ش). شوارق الإلهام فی شرح تجرید الإلهام. تهران: بی‌نا.
  33. فیض کاشانی، ملا محسن. (1375ش). أصول معارف. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  34. فیض کاشانی، ملا محسن. (1415ق). تفسیر الصافی، (تحقیق حسین اعلمی). تهران: انتشارات الصدر.
  35. معلمی، حسن. (1377ش). «معرفت‌شناسی از دیدگاه حکمت متعالیه». قبسات، 3(10)، 86-93.
  36. موسوی‌پور، عذراسادات؛ جوادی، محسن؛ عباسی، بابک. (1398ش). «از کوگیتو تا یقین (بررسی مقایسه‌ای یقین در حکمت صدرایی و فلسفۀ دکارتی با تأکید بر جنبۀ الهیاتی)»، پژوهش‌های هستی‌شناختی، 8(16)، 79-99. DOI: 22061/ORJ.2020.1205