تحلیل ارادۀ الهی در فلسفۀ اسلامی در تناظر با افعال اختیاری نفس انسانی

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز، شیراز، ایران

2 دانشیار، گروه فقه و اصول، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

چکیده

اگرچه حقیقت اراده به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کمالات وجودی حق‌تعالی امری مسلم و انکارناپذیر است، اما در تبیین چیستی، نحوۀ اتصاف و ویژگی‌هایی چون ذاتی یا فعلی بودن آن، میان حکمای مسلمان اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. برخی از حکما با ارجاع اراده به علم الهی، اراده را از صفات ذاتی و همان علم به نظام احسن تلقی کرده‌اند. در مقابل، عده‌ای دیگر، ناظر به متون نقلی، اراده را از صفات فعل حق‌تعالی به شمار آورده‌اند. در نهایت، گروهی بر این باورند که اراده دارای مراتب است و هر دو مرتبۀ ذاتی و فعلی را دارا می‌باشد. در روایات نیز برخی از معانی اراده برای خداوند اثبات و برخی از معانی آن از حق‌تعالی نفی شده است. سؤال تحقیق این است که آیا می‌توان با تحلیل‌ افعال اختیاری انسان که خود از نزدیک‌ترین و برترین ابواب شناخت ذات و صفات الهی است، تبیین روشن و قابل قبولی از ارادۀ حق‌تعالی ارائه داد؟ در پاسخ به این سؤال و با روش تحلیلی به این نتیجه رسیده‌ایم که برخی از افعال ارادی انسان، باواسطه‌ و موجب نقص است و روایاتِ نافی اراده، ناظر به نفی این نوع اراده از خداوندند، اما برخی افعال نفس، بدون واسطه و موجب کمال است و بر همین اساس، می‌توان بر ارادۀ ذاتی خداوند به معنای خواستن که متعلّق آن، همان علم به نظام احسن که منشأ صدور عالم است، استدلال کرد و ارادۀ فعلی خداوند در مقام فعل عین اشیا است و اشیا در عین معلومیت، مراد حق‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Divine Will in Islamic Philosophy in Correspondence to the Voluntary Actions of the Human Soul

نویسندگان [English]

  • Ibrāhīm Rustamī 1
  • Sayyid ʾAbū al-Qāsim Ḥusaynī Zaydī 2
1 Assistant Professor, Department of Islamic Studies (Maʿārif), Faculty of Medicine, Shiraz University of Medical Sciences, Shahroud, Iran
2 Associate Professor, Department of Fiqh and Fundamentals of Islamic Law, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Although the essence of will, as one of the most significant existential perfections of the Almighty (Truth, The), is an established and undeniable fact, there are differences of opinion among Muslim philosophers regarding its nature, how it is attributed, and its characteristics, such as whether it is intrinsic or actual. Some philosophers, by attributing “will” to Divine knowledge, regard it as one of the essential attributes, equating it with the knowledge of the most perfect order (system). In contrast, others, referring to transmitted texts, classify “will” as one of the attributes of the actions of the Almighty. Finally, some believe that the “will” has levels and has both essential and actual levels. In the aḥādīth (Arabic: أحادیث, singular: ḥadīth, meaning traditions and narrations, Arabic: رِوایات, romanized: riwayāt), some of the meanings of the “will” have been proven to God and some of its meanings have been denied by the Almighty. The research question is whether a clear and acceptable explanation of the will of the Almighty can be presented by analyzing the voluntary actions of humans, which are among the closest and most significant means of understanding the essence and attributes of God. We have concluded through an analytical approach in response to this question, that some voluntary actions of humans are mediated and indicative of deficiency, and the traditions negating “will” pertain to this type of “will” in relation to God. Conversely, some actions of the soul (self) are unmediated and indicative of perfection. Based on this understanding, we can argue for the intrinsic (essential) will of God as the Divine desire that corresponds to the knowledge of the most perfect order (system), which is the origin of the emanation of the universe. Furthermore, the actual will of God is identical to the objective essence of things, and things, in their very known nature, correspond to the divine intention.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Human will
  • Divine will
  • Voluntary actions
  • Islamic philosophers
  1. آمدی، عبدالواحد. (1360ش). غرر الحکم ودرر الکلم، (شرح جمال‌الدین محمد خوانساری. تحقیق جلال‌الدین محدث ارموی). تهران: دانشگاه تهران.
  2. ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌عبدالله. (بی‌تا). النجاة، (تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه). تهران: دانشگاه تهران.
  3. ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌عبدالله. (1360ش). التعلیقات، (تحقیق عبدالرحمن بدوی). قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
  4. ابن‌سینا، حسین ‌بن ‌عبدالله. (1363ش). المبدأ والمعاد. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
  5. اسماعیلی، محمدعلی. (1395ش). «بازخوانی حقیقت ارادۀ انسان در اندیشۀ متکلمان و فلاسفه»، کلام اسلامی، 25(100)، 75-91.
  6. اله‌بداشتی، علی. (1381ش). ارادۀ خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان. قم: بوستان کتاب.
  7. ایجی، عضدالدین احمد. (بی‌تا). المواقف، (شرح سید شریف جرجانی). بیروت: عالم الکتب‌.
  8. جوهری، اسماعیل بن حماد. (1368ش). الصحاح، (تحقیق احمد عبدالغفور عطا). تهران: بی‌نا.
  9. خمینی، سید روح‌الله. (1362ش). طلب و اراده، (ترجمۀ سید احمد فهری). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی رجا.
  10. زنوزی، ملا عبدالله. (1381ش). لمعات إلهیه، (تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی). بی‌جا: ثریا.
  11. سبزواری، هادی بن مهدی. (1361ش). أسرار الحکم، (تصحیح م. فرزاد. با مقدمۀ توشی‌هیکو ایزوتسو). تهران: مولی.
  12. سبزواری، هادی بن مهدی. (1368ش). شرح منظومۀ حکمت، (به اهتمام مهدی محقق). تهران: دانشگاه تهران.
  13. سهروردی، شهاب‌الدین. (1355ش). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، (جلد2. تصحیح هانری‌کربن). تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه.
  14. سهروردی، شهاب‌الدین. (1372ش). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، (4 جلد). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  15. شیری، سوسن. (1385ش). «صدرالمتألهین و ارادۀ حق‌تعالی». خردنامۀ صدرا، ش46، ص81-89.
  16. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1428ق). الحکمة‌ المتعالیه ‌فی‌ الأسفار ‌العقلیة ‌الأربعه. قم: طلیعة‌ النور.
  17. ابن‌بابویه، علی بن محمد قمی (شیخ صدوق). (1398ش). التوحید. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  18. طباطبایی، سید محمدحسین. (1427ق). نهایة ‌الحکمه، (جلد 2. تحقیق و تعلیق عباس‌علی زارعی سبزواری). بی‌جا: مؤسسۀ نشر اسلامی.
  19. طباطبایی، سید محمدحسین. (1377ش). بدایة‌ الحکمه، (تحریر عبدالجواد ابراهیمی). قم: شفق.
  20. طباطبایی، سید محمدحسین. (1363ش). ترجمۀ تفسیر المیزان، (ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی). بی‌جا: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
  21. طوسی، محمد بن‌ حسن. (1358ش). تمهید ‌الأصول، (تصحیح عبدالمحسن ‌مشکوة‌‌الدینی). تهران: بی‌نا.
  22. طوسی، محمد بن‌ محمد (خواجه نصیرالدین) (1407ق). تجرید الاعتقاد، (تحقیق محمدجواد حسینی جلالی). تهران: دفتر تبلیغات اسلامی.
  23. عسکری، ابوهلال. (1412ق). معجم الفروق اللغویه، (تنظیم بیت‌الله بیات). قم: مؤسسۀ النشر الإسلامی.
  24. عمیق، محسن؛ فهیمی، لیلا. (1391ش). «حقیقت ارادۀ الهی از منظر حکمت متعالیه». آینۀ معرفت، 12(4)، 129-153.
  25. فارابی، محمد بن محمد. (1390ش). التعلیقات، (ترجمۀ فتحعلی اکبری). بی‌جا: پرسش.
  26. کلینی، محمد بن یعقوب. (1385ش). الکافی، (تحقیق علی‌اکبر غفاری). تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  27. کلینی، محمد بن یعقوب. (1362ش). الکافی. تصحیح و تعلیق علی‌اکبر غفاری. تهران: بی‌نا.
  28. معتزلی، عبدالجبار. (1384ق). المغنی فی ‌أبواب ‌التوحید والعدل، (تحقیق ح. ش. قنوانی). مصر: وزارت فرهنگ.
  29. معتزلی، عبدالجبار. (1384ق). شرح الأصول الخمسه، (تحقیق عبدالکریم عثمان). مصر: مکتبة ‌وهبه.
  30. مجلسی، محمدباقر. (بی‌تا). بحار الأنوار. بیروت: مؤسسة ‌الوفاء.
  31. مفید، محمد بن محمد (شیخ مفید). (1371ش). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، (به ضمیمۀ شرح العقائدِ صدوق. تصحیح عباسقلی وجدی (واعظ چرندابی)). قم: کتابفروشی داوری.