واکاوی دیدگاه ابن‌سینا در خصوص غایتمندی پدیده‌های طبیعی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه جهرم، ایران

2 استادیار، گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، صندوق پستی 889-14665، تهران، ایران

3 نویسنده مسئول، استادیار، گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، صندوق پستی 889-14665، تهران، ایران

چکیده

فلسفۀ اسلامی با پشتوانۀ غنی ابن‌سینا و مکتب مشاء، ظرفیت بالایی برای صورت‌بندی نوین مباحث مربوط به غایتمندی در طبیعت دارد. این مقاله با هدف تحلیل دیدگاه ابن‌سینا در بابِ وجود علتِ غایی در امور طبیعی و ارزیابی انسجام منطقی آن، به مواجهۀ انتقادی میان اندیشۀ وی و ایرادهای فلسفی مطرح‌شده از سوی خواجه نصیرالدین طوسی و شارحان معاصر می‌پردازد. این پژوهش به شیوۀ توصیفی–تحلیلی انجام شده و با واکاوی استدلال‌های ابن‌سینا در منابع اصیل، چهار اشکال عمده بر برهانِ غایتمندی را دسته‌بندی و تحلیل می‌کند. سه اشکال بر پایۀ متون ابن‌سینا پاسخ می‌یابد. اساس پاسخ‌های ابن‌سینا، تمایز میان «غایتِ بالذات» و «غایتِ بالعرضِ ضروری» است، به‌گونه‌ای که غایت‌های بالعرض در خدمت تحقق غایتِ بالذات‌اند و موجب توقف افعال طبیعی نمی‌شوند. ابن‌سینا با مثال‌های تجربی از عالم طبیعت نشان می‌دهد که تحقق غایت بدون نیاز به آگاهی یا قصد ذهنی ممکن است. در نهایت، استدلال او در بابِ غایتمندی موجودات طبیعی، به‌منزلۀ الگویی منسجم، عقل‌پذیر و قابل دفاع در فلسفۀ طبیعت تثبیت می‌شود، و ظرفیت آن برای تبیین مسائل معاصر، به‌ویژه در حوزۀ اخلاق زیست‌محیطی نمایان می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis and Critique of the Philosophical Foundations of Avicenna's Argument on the Teleology of Natural Phenomena

نویسندگان [English]

  • Seyed Reza Moazzen 1
  • Maryam Rastgar 2
  • Ali Pirhadi 3
1 Assistant Professor, Department of Philosophy and Islamic Theology, Jahrom University, Iran
2 Assistant Professor, Department of Islamic Studies Education, Farhangian University, P.O. Box 889-14665, Tehran, Iran
3 Corresponding Author, Assistant Professor, Department of Islamic Studies Education, Farhangian University, P.O. Box 889-14665, Tehran, Iran
چکیده [English]

Abstract
This article provides a critical examination of Avicenna's argument concerning the teleology of natural phenomena. Drawing on the concept of the final cause (al-‘illa al-ghā’iyya) and the principles of Peripatetic philosophy, Avicenna asserts that natural beings are directed toward specific ends, and this directedness is continuous. The article raises four major objections to Avicenna's argument, three of which are addressed within Avicenna's own works, while the fourth, an epistemological objection, is resolved by appealing to Wittgenstein's notion of hinge propositions. The objections addressed by Avicenna are as follows: 1) Nature lacks a mind and thus cannot conceive of an end, 2) The realization of an end requires choice, yet natural beings lack the capacity for choice, and 3) Natural processes do not cease upon achieving an end, implying that there is no end. Avicenna responds to these objections by distinguishing between intrinsic ends (ghāya bi’l-dhāt) and extrinsic ends (ghāya bi’l-‘araḍ). He argues that intrinsic ends (such as the perpetuation of a species) are never fully realized, whereas extrinsic ends (such as the birth and death of individuals) are necessary for the realization of intrinsic ends but do not themselves cause the cessation of natural processes. The article also employs Avicenna's practical examples to illustrate natural teleology, demonstrating that ends can be achieved without the need for conscious thought or choice. Ultimately, Avicenna's argument on the teleology of natural beings is presented as a defensible and coherent foundation for the philosophy of nature.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn Sīnā
  • Final Cause
  • Teleology of Natural Phenomena
  1. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله.(۱۳۸۳ش). دانشنامۀ علائی (الهیات)، (تصحیح محمد معین). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی | دانشگاه بوعلی سینا.
  2. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1376ش). الإلهیات من کتاب الشفاء، (تحقیق و تصحیح حسن حسن‌زاده آملی). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  3. ‏‫ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1379ش). النجاة‌، (تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه). تهران: دانشگاه تهران.
  4. ‏‫ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1381‌ش). الإشارات و التنبیهات، (تصحیح مجتبی زارعی). قم: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب‌ ق‍م‌.
  5. ‏‫ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1405ق). الشفاء (الطبیعیات)، (تحقیق ابراهیم بیومی مدکور و سعید زاید). قم: کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی(ره).
  6. ‏‫ارسطو. (2007م). الطبیعة، (ترجمۀ اسحق بن حنین حیری. تصحیح عبدالرحمن بدوی). بیروت: المرکز القومی للترجمة‌.
  7. ‏‫اعسم، عبد الامیر. (1989م). المصطلح الفلسفی عند العرب. الهیئة المصریة العامة للکتاب.
  8. ‏‫ایجی، قاضی عضدالدین؛ جرجانی، میر سید شریف. (1325ق). شرح المواقف، (تصحیح بدرالدین نعسانی). تهران: الشریف الرضی.
  9. ‏‫تهانوی، محمد اعلی بن علی. (1996م). موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. (عبدالله خالدی و جورج زیناتی، مترجمان: علی فرید دحروج، محقق). مکتبة لبنان ناشرون.
  10. ‏‫تیلیش، پل. (۱۳۸۱ش). الهیات سیستماتیک. (ترجمۀ حسین نوروزی). حکمت.
  11. شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. داراحیاء التراث العربی.
  12. ‏‫شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1341ش). عرشیه. (ترجمۀ غلام‌حسین آهنی). دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.
  13. ‏‫شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1363ش). مفاتیح الغیب. (تصحیح علی بن جمشید نوری، محمد خواجوی). مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی | انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
  14. ‏‫‏‫طباطبایی، سید محمدحسین. (1402ق). بدایة الحکمة. قم. مؤسسة النشر الإسلامی.
  15. ‏‫طوسی، محمد بن محمد. (1367ش). اساس الاقتباس، (به‌کوشش محمدتقی مدرس رضوی)، تهران: دانشگا‌ه‌ تهران‌.
  16. ‏‫کاپلستون، فردریک. (الف). (۱۳۹۲ش‌). تاریخ فلسفه (از دکارت تا لایب نیتس)، (ترجمۀ غلام‌رضا اعوانی) (ج. چهارم). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  17. ‏‫‏‫کاپلستون، فردریک. (ب). (۱۳۹۲ش‌). تاریخ فلسفه (از مِن دوبیران تا سارتر). (ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ و سید محمود یوسف‌ثانی)، (ج. نهم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  18. کاپلستون، فردریک. (۱۳۸۶ش). تاریخ فلسفه (فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم)، (ترجمۀ جلال‌الدین اعلم)، (ج. پنجم). تهران: سروش.
  19. ‏‫کردوانی، پرویز. (۱۳۸۲ش). در حال حاضر مسئلۀ آب در ایران در وضعیت بحرانی قرار گرفته است. (مصاحبۀ زهرا جعفری). نشریۀ کتاب ماه علوم و فنون، (69 و 70)، 56-60.
  20. ‏‫کندی، یعقوب بن اسحاق. (1978م). رسائل الکندی الفلسفیة، (تصحیح محمد عبدالهادی ابو ریده). بیروت: دار الفکر العربی.
  21. لاهیجی، عبدالرزاق. (1391). شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، (تحقیق اکبر اسد علی‌زاده). مؤسسة الإمام الصادق(ع).
  22. Kenny, Anthony. (1992). what Is Faith. Oxford university press.
  23. Whitehead, Alfred North. (n.d.). Science and Modern. New York.