سنجش و سازش دیدگاه فخر رازی و آلوسی در مسئله کلام الهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه سیستان و بلوچستان

3 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی و روح المعانی آلوسی، از تفاسیر برجسته اهل سنت به شمار می‌روند. برخی پژوهشگران، تفسیر روح المعانی آلوسی را نسخۀ دوم تفسیر کبیر فخر رازی ـ به ویژه در مسائل کلامی‌ـ دانسته‌اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، مسئلۀ «کلام الهی» را از دیدگاه این دو اندیشمند ارزیابی نموده و دریافته است که هر دو مفسر، خداوند را متکلم، و کلام را دو نوع می‌دانند و علی‌رغم اشتراک در مبانی کلامی، تفاوت‌هایی در فهم و روش دارند. فخر رازی از دلایل عقلی در اثبات یا توجیه مدعیاتش بهره می‌گیرد؛ ولی آلوسی بیشتر سلوک علمای سلف را ترجیح می‌دهد. رازی «کلام» را دو گونه می‌داند: لفظی، که مرکب از حروف و اصوات و حادث است، و نفسی، که قائم به ذات الهی و قدیم است. آلوسی معنای مصدری کلام را سخن گفتن و حاصل آن را سخن معنا نموده است. وی معنای دوم را حقیقی دانسته و آن را به دو نوع لفظی و نفسی تقسیم کرده و هر دو را قدیم می‌داند. از نگاه آلوسی، کلام لفظی، تجلی کلام نفسی و مجرد است که خداوند آن را در صورت‌های خیالی و حسی ظاهر نموده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Measurement and Harmony between Fakhr Razi’s Opinion and Alusi’s View in the Subject Matter of the Divine Speech

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Noori 1
  • Hussein Khakpour 2
  • Muhammad Bozorgzadeh 3
1 Associate professor at University of Sistan & Baluchestan
2 Associate professor at University of Sistan & Baluchestan
3 An MA of the Quran & Hadith Sciences
چکیده [English]

Fakhr Razi’s Quran commentary, Mafatih al-Ghayb and Alusi’s Quran commentary, Rouh al-Ma'ani, are of the prominent exegeses in Sunni Islam. Some researchers believe that Alusi’s Quran commentary, Rouh al-Ma'ani, is the second volume of Fakhr al-Din Razi’s Tafsir Kabir, especially in theological subjects. With the analytic-descriptive method and comparative approach the present paper has assessed the “divine word” from the view of these two scholars’ attitudes and has found that the two exegetes think that God is a speaker and believe that word is two kinds. In spite of sharing a common view on the theological bases, there are differences in perception and method. Fakhr applies the rational proofs for proving or justification his claims but Alusi prefers the earlier scholars. Razi believes that “word” is two types: Articulated speech (kalam al-lafzi) which is composed of letters, sounds and created in time and Interior -mental- speech (kalam al-nafsi) which is divine self-existing (Qaim bil dhat illahi). Alusi has defined that the infinitive meaning of the word is to speak and its gerund is speech. He believes that the second meaning is real and has divided into two types: articulated speech (kalam al-lafzi) and interior -mental- speech (kalam al-nafsi) and thinks both are eternal. From Alusi’s look articulated speech is a manifestation of interior -mental- speech and mujarrad (immaterial, abstract, disengaged) which God has shown in the imaginative and sensory forms.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Exegesis (tafsir)
  • Divine word
  • Fakhr Razi
  • Alusi

مراجع

  1. نهج‌البلاغه.
  2. ابن ابی‌العزّ دمشقی، علی بن علی بن محمد، شرح العقیدة الطحاویه، بیروت، مؤسسة الرساله، 1993 م.
  3. ابن رشد اندلسی، ابوالولید محمد بن احمد، تهافت التهافت، بیروت، دار المشرق، 1992 م.
  4. اژدر، علی‌رضا، «ابن رشد و مسئله خداشناسی»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق‰، شماره 29، بهار 1385 ش.
  5. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران، سپهر، 1362 ش.
  6. ایجی، عضدالدین عبدالرحمن بن احمد، کتاب المواقف، بیروت، دار الجیل، 1997 م.
  7. پاکتچی، احمد، «تفسیر»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 15، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1387 ش.
  8. پیرهادی، محسن، و علی‌اله بداشتی، «نقد و بررسی کلام لفظی و کلام نفسی بر اساس حکمت متعالیه» فصلنامه حکمت اسراء، سال هفتم، شماره 2 (پیاپی 24)، تابستان 1394 ش.
  9. پیرهادی، محسن، و محمدرضا کریمی والا، «تبیین فلسفی کلام الهی از نظرگاه ملاصدرا»، پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)، سال دوازدهم، شماره 2 (پیاپی 24)، پاییز و زمستان 1393 ش.
  10. تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر، شرح المقاصد، بیروت، عالم الکتب، 1989 م.
  11. جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، تنظیم محمدحسین الهی‌زاده، قم، اسراء، 1398 ش.
  12. جوینی، امام‌الحرمین عبدالملک، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1992 م.
  13. حاجی‌اسماعیلی، محمدرضا، «بررسی رویکرد کلامی اشاعره و معتزله به چیستی کلام الهی»، الهیات تطبیقی، سال اول، شماره 2، تابستان 1389 ش.
  14. حسینی آلوسی بغدادی، شهاب‌الدین ابوالثناء محمود بن عبداللّٰه، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دمشق، دار الرسالة العالمیه، 2015 م.
  15. ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1381 ق.
  16. زرکان، محمدصالح، فخرالدین الرازی و آراؤه الکلامیة و الفلسفیه، بیروت، دار الفکر، 1963 م.
  17. سبحانی، جعفر، المتکلم و الصفات الخبریه، قم، مؤسسه امام صادق‰، 1382 ش.
  18. همو، بحوث فی الملل و النحل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1420 ق.
  19. همو، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، توحید، 1378 ش.
  20. سلمانی، پرویز، «تفسیر کبیر»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1382 ش.
  21. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دار المعرفه، 1998 م.
  22. صادقی رشتی، مرضیه، «فخر رازی و میراث سینوی در مسئله کلام الهی»، فصلنامه نقد و نظر، سال بیست و دوم، شماره 3 (پیاپی 87)، پاییز 1396 ش.
  23. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374 ش.
  24. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، 1986 م.
  25. همو، المسائل الخمسون فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، 1989 م.
  26. همو، المطالب العالیة من العلم الالهی، بیروت، دار الکتب العربیه، 1987 م.
  27. همو، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  28. قائمی‌نیا، علیرضا، محمدرضا پورسینا، و شعبان نصرتی، «مفهوم‌سازی کلام الهی در قرآن بر اساس ارتباط‌شناسی و استعاره مفهومی»، فصلنامه ذهن، شماره 68، زمستان 1395 ش.
  29. کبیر، یحیی، و مهدی بلوکی، «معناشناسی کلام الهی از منظر علامه طباطبایی»، فصلنامه اندیشه‌های نوین دینی، شماره 38، پاییز 1393 ش.
  30. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
  31. ماتریدی، ابومنصور محمد بن محمد بن محمود، تأویلات اهل السنه (تفسیر الماتریدی)، بیروت، مؤسسة الرسالة ناشرون، 2004 م.
  32. همو، کتاب التوحید، بیروت، دار المشرق، 1986 م.
  33. معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ترجمه علی خیاط و علی نصیری، قم، تمهید، 1390 ش.
  34. نصری، عبداللّٰه، و معصومه مرزبان، «تحلیل تطبیقی دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی درباره تکلم الهی»، دوفصلنامه اندیشه علامه طباطبایی، سال دوم، شماره 2، بهار و تابستان 1394 ش.
  35. نعمانی، شبلی، علم الکلام اور الکلام، کراچی، نفیس اکیدمی، 1979 م.
  36. نویهی، محمد خلیل، الوسیط فی عقائد الامام الماتریدی، عمان، دار النور المبین، 2018 م.
  37. همدانی اسدآبادی، قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2014 م.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار